کج دار و مریز یا کج دار و مریض؟ بررسی اصالت یک ضرب المثل فارسی

کج دار و مریض یا کج دار و مریز ؟!

اصطلاح کج دار و مریز یا به صورتی که بیشتر مردم فهم می کنند و می نویسند «کج دار و مریض» از جمله اصطلاحاتی است که توسط مردم به اشتباه به کار می رود. مردم آن را با مریضی مرتبط می دانند. این اصطلاح در اصل کج دار و مریز است.

به معنای اینکه ظرف را کج نگه دار و در عین حال مواظب باش که نریزد و نسبتی با مریضی ندارد. معنی نهفته اش این است که با مدارا و آسانی رفتار کن . سختگیری بیش از اندازه نکن. گویا جامی در دست داری که ناچاری آن را کج بگیری . جام را کج بگیر و برو ولی مراقب باش درون جام نریزد.

معنی اصطلاح کج دار و مریز

کج دار و مریز / کج دار و مریض: این ضرب المثل کنایه از رعایت احتیاط در کاری است. مریز در اینجا فعل امر است نه یک صفت به معنای بیمار (مریض). برگرفته از شعری منسوب به خیام:

یا رب تو جمال آن مه مهر انگیز

آراسته ای به سنبل عنبر ریز

پس حکم همی کنی که در وی منگر

این حکم چون آن بُود که کج دار و مریز

بنابراین این اصطلاح در اصل کج دار و مریز است. به معنای اینکه ظرف را کج نگه دار و در عین حال مواظب باش که نریزد و نسبتی با مریضی ندارد. معنی نهفته اش این است که با مدارا و آسانی رفتار کن . سختگیری بیش از اندازه نکن.

کج دار و مریز ضرب المثلی است که به معنای رفتار محتاطانه و محافظه کارانه یا مدارا کردن با یک مشکل است. ذهنیت بسیاری از فارسی زبانان، در گفتن و نوشتن این ضرب المثل به صورت کجدار و مریض است. در حالی که اگر از مریض استفاده کنیم، معنای این جمله چندان معقول و درست به نظر نمی رسد. به احتمال زیاد، این از آن ضرب المثل های تراش خورده زبانی است که کوتاه شده و به طور مثال در اصل به این شکل بوده:

    پیمانه را کج دار و «مریز»

یعنی پیمانه را کج نگه دار اما مراقب باش محتویات آن نریزد، که با کاربرد این ضرب المثل به لحاظ مفهومی تطابق بیشتری دارد. بنابراین شکل صحیح این ضرب المثل به صورت کج دار و مریز است؛ همان طوری که در بیت زیر می بینیم:

    گه فریب روس خورده گه فریب انگریز
    تاگذشت آن فرصت عالی به کجدار و مریز
    از ملک الشعرای بهار