عاریه چیست؟ شرایط و قوانین مربوط به عاریه

خصوصیات قرارداد عاریه

شاید برای شما هم پیش آمده باشد که در مواردی به دلیل نیاز یا به هر دلیل دیگری، وسیله‌ای را از یکی از دوستان یا آشنایان خود گرفته باشید تا به طور رایگان و بدون دادن مبلغی در ازای آن، از آن استفاده کرده و پس از مدتی، آن را به وی پس بدهید. به این اقدام در اصطلاح علم حقوق، عاریه گفته می‌شود.

قانونگذار در ماده ۶۳۵ قانون مدنی عاریه را تعریف کرده است:

«عقدی است که به موجب آن یکی از طرفین به طرف دیگر اجازه می‌دهد از عین مال او مجانا منتفع شود. عـاریه‌دهنده را معیر و عاریه‌گیرنده را مستعیر گویند»

این عقد علاوه بر شرایط مختص به خود باید شرایط اساسی صحت معامله یعنی قصد طرفین و رضای آنها، اهلیت طرفین شامل بلوغ، عقل و رشد، موضوع معین که مورد معامله باشد و مشروعیت جهت معامله را داشته باشد که این موارد در ماده ۱۹۰ قانون مدنی عنوان شده است.

عاریه از عقود جایز است و به هر قول یا فعلی که دلالت بر این معنی و رضای به آن داشته باشد، واقع می‌شود. در وقوع عقد عـاریه احتیاجی به لفظ ندارد بلکه به طور معاطات نیز واقع می‌شود. مثل این که شخصی پیراهنی را به دیگری می‌دهد، برای این که بپوشد و او نیز آن را می‌گیرد تا بپوشد. در هر حال تا زمانی که مال عاریه به مستعیر تسلیم نشود، مسئولیتی برای او ایجاد نخواهد شد.

در قرارداد عاریه مالکیت شیء منتقل نمی‌شود؛ بلکه صرفا اجازه‌ی بهره‌مندی و استفاده داده می‌شود. همچنین در این قرارداد اصل آن است که طرف بدون پرداخت وجهی و به‌صورت مجانی از شیء و مال استفاده کند. اما عاریه‌دهنده می‌تواند شرط کند که مبلغی یا مابازایی به او پرداخت شود. به عبارت دیگر؛ عاریه می‌تواند مجانی نباشد.

برای اینکه قرارداد عاریه به شکل صحیح منعقد شود، لازم است که طرفین اهلیت انعقاد قرارداد (عقل، بلوغ، اختیار) را داشته باشند. حتی کودکی که رشد کافی ندارد یا شخصی که عقل معاش ندارد (نمی‌تواند سود و زیان مادی و مالی خود را به‌درستی درک نماید) نمی‌توانند خودشان بدون اذن ولی (پدر یا جد پدری یا وصی منصوب یکی از آنها) یا قیم، عقد را بپذیرند. زیرا در قرارداد مزبور کودک یا سفیه، امین محسوب می‌شوند و باید در حالی که از مال استفاده می‌کنند از آن مراقبت هم بنمایند.

نکته‌ی قابل توجه دیگر آن است که مالی که به عاریه داده می‌شود، باید مالکیت منفعت آن متعلق به عاریه‌دهنده باشد. به عبارت دیگر نیازی نیست شما صاحب مالی باشید و آن را منتقل نمایید؛ بلکه اگر خانه‌ای را اجاره کنید و صاحب خانه شما را منع نکرده باشد، می‌توانید مال مورد اجاره را به عاریه بدهید. برعکس کسی که مالی را به عاریه می‌گیرد، حق ندارد آن را به دیگری به عنوان عاریه بدهد، زیرا چنین حقی بر آن مال ندارد. به عبارت دیگر، حق استفاده از آن مال تنها برای او ایجاد می‌شود.

مال مورد عاریه باید پس از استفاده و بهره‌گیری قابل باقی‌ماندن باشد و از بین نرود. به عنوان مثال نمی‌توان خوراکی را برای خوردن به عنوان عاریه به دیگری داد، زیرا با خوردن آن، مال از بین می‌رود. درحالی که می‌توان خوراکی را برای نمایش دادن در فروشگاه به عاریه داد. به عبارت دیگر، مالی را می‌توان به عاریه داد که با استفاده‌، عینِ مال باقی بماند.

منفعتی مالی که به عاریه داده می‌شود باید معین و معلوم باشد. البته چون عقد عاریه مبتنی بر نیکی بر دیگری است، قابلیت تعیین و علم اجمالی به منفعت مورد عاریه کافی است. به عنوان نمونه شخصی چندین اسب دارد و به گیرنده‌‌ی عاریه اجازه می‌دهد که یکی از اسبان را به اختیار تعیین نماید. در این صورت عاریه صحیح است.منفعت مال عاریه‌ای باید مشروع و عقلایی باشد. مثلا نمی‌توان ماشین شخصی خود را برای دزدی به سارقین عاریه داد!

آثار قرارداد عاریه

۱. تعهدات گیرنده‌ی عاریه

استفاده‌ی بسیاری از کالاهایی که به عاریه داده می‌شود، باعث کهنگی و فرسایش مال می‌شود و از قیمت آن کم می‌کند. مانند سوار شدن ماشین یا پوشیدن لباس یا استفاده از فرش و اسباب و وسایل خانه، اگر استفاده از آن طولانی شود، مسلما فرسوده و کهنه می‌شود. در این صورت این سؤال مطرح می‌شود که باید عاریه‌گیرنده هزینه‌ی آن را بپردازد یا خیر.

در اینجا قانون می‌گوید اگر استفاده از کالا در حدود اذن و اجازه‌ی عاریه‌دهنده صورت گیرد، عاریه‌گیرنده، در مقابل استهلاک شیء امانت داده‌شده مسئولیتی ندارد. اما در مورد مالی که به عاریه داده شده، اگر به‌طور کلی تلف شود و دیگر نتوان از آن استفاده‌ای برد موضوع متفاوت می‌شود. ظاهر عاریه آن است که مالِ به امانت گرفته شده پس از استفاده به مالک آن بازگردانده شود. بنابراین عاریه‌گیرنده نمی‌تواند موجب تلف مال شود. بنابراین اگر مال مورد عاریه از بین برود، عاریه‌گیرنده مسئول تلف مال است. اما اگر تلف مال نامنتظر و بدون تقصیر و کوتاهی عاریه‌گیرنده اتفاق بیفتد، در این‌صورت مسئولیتی ندارد.

از طرف دیگر؛ ممکن است استفاده از مال مورد عاریه مستلزم صرف هزینه باشد، مانند بنزین زدن به ماشین عاریتی. در این‌صورت این هزینه‌ها برعهده‌ی عاریه‌گیرنده است و نمی‌توان این مسئولیت را برعهده‌ی عاریه‌دهنده قرار داد. با این حال در قرارداد عاریه می‌توان شرطی طی کرد مبنی بر اینکه هزینه‌های نگهداری برعهده‌ی عاریه‌دهنده باشد که با توافقِ طرفینِ عقد لحاظ می‌شود.

مورد بعدی -همانگونه که مورد اشاره قرار گرفت- آن است که عاریه‌گیرنده نمی‌تواند مال مورد عاریه را به دیگری منتقل کند یا به تصرف دیگری دهد. البته در شرایطی ممکن است که عاریه‌گیرنده برای اینکه مال مورد عاریه را در خطر می‌بیند و به مالک مال نیز دسترسی ندارد ناچار شود آن را به دیگری بسپارد . دراین‌صورت نباید عاریه‌گیرنده را مقصر دانست.ممکن است رد مال به مالک مستلزم هزینه باشد. دراین‌صورت هزینه‌ی رد مال برعهده‌ی عاریه‌گیرنده است، زیرا او به رایگان از مال منتفع می‌شود.

۲. تعهدات عاریه‌دهنده

با توجه به برشمردن تعهدات عاریه‌گیرنده، تعهدات عاریه‌دهنده نیز مشخص شد. به عبارت دیگر، هزینه‌ی نگهداری و حفظِ عینِ مال بر‌عهده‌ی اوست.تعهد دیگر نیز آن است که اگر به‌دلیل وجود عیب در مالِ عاریه داده‌ شده، به عاریه‌گیرنده آسیبی وارد شود، درحالی که عاریه‌دهنده به آن عیب آگاه باشد، باید هزینه‌ی خسارت وارده شده به عاریه گیرنده را بپردازد. به عبارت دیگر، بایستی عرفا مقصر شناخته شود.

همچنین اگر استفاده‌ی بی‌خطر از مال مورد عاریه نیازمند آگاهی‌بخشی به عاریه‌گیرنده باشد و عاریه‌دهنده در این امر کوتاهی کند، دراین‌صورت نیز مسئول است.عقد عاریه، قراردادی جایز است؛ یعنی با مرگ یکی از طرفین قرارداد یا مجنون شدن یا سفیه شدن هریک از طرفین عقد، منفسخ می‌شود و از بین می‌رود. همچنین طرفین قرارداد می‌توانند هر زمان بخواهند قرارداد را فسخ کنند. در این‌صورت عاریه‌گیرنده مال را پس می‌دهد یا عاریه‌دهنده مال را پس می‌گیرد