افزایش دیه در ماههای حرام
فلسفه تغلیظ دیه (افزایش دیه) در ماه های حرام حفظ حرمت این ماه هاست، و ربطى به گناهکار بودن یا نبودن قاتل ندارد. تا اشکال شود که در قتل خطای محض، قاتل گناهی مرتکب نشده است؛ پس چرا دیه تغلیظ میشود ؟
علاوه بر این بیشتر قتلها و آسیبهای غیر عمد به گونهای هستند که با کمی تدبیر و دوراندیشی میتوان از آنها جلوگیری کرد. به عبارتی، انسانها در این آسیبهای غیر عمدی صد در صد بیتقصیر نیستند؛ از این رو شارع مقدس برای حفظ ماههای حرام و وادار کردن مردم به دقت بیشتر در اعمال و رفتار خود جهت حفظ هر چه بیشتر امنیت اجتماعی، دیه قتل در این ماهها و نیز قتل در اطراف حرم الهی را تغلیظ (افزایش) کرده است.
ماه های حرام کدام است ؟
چهار ماه قمری ذیالقعده، ذیالحجه، محرم و رجب ماههای حرام هستند. در این چهار ماه (به جز برای دفاع) جنگ کنار گذاشته میشود و دیه افزایش مییابد. هدف از این کار ایجاد امنیت برای افرادی است که میخواهند به حج بروند یا تجارت کنند و به سلامت به شهر خود برگردند. این سنت، از قبل از اسلام بجا مانده است.
در تقویم قمری پیش از اسلام ماهی به نام نسی وجود داشت که هر سه سال در گاهشماری قمری حضور مییافت، و در نتیجه ماهها در زمان مشخصی از سال قرار میگرفتند تا ربیعالاول در اول بهار قرار گیرد.
مبنای افزایش دیه در ماههای حرام چیست ؟
یکی از موضوعاتی که در باب دیات مطرح است و فقهای امامیه بر آن اجماع دارند، و در ماده 555 قانون مجازات اسلامى نیز بدان تصریح شده؛ این است که هر گاه رفتار مرتکب و فوت مجنیٌ علیه هر دو در یکی از چهار ماه حرام و یا در محدوده حرم مکه واقع شود، خواه جنایت عمدی و خواه غیرعمدی باشد، علاوه بر دیه نفس، یک سوم دیه نیز افزوده میگردد.
افزایش دیه فقط برای قتل نفس
افزایش دیه مخصوص قتل نفس است و در جنایت بر اعضاء و منافع، جاری نیست. چنانکه در فقه و ماده 557 قانون مجازات اسلامى بدان تصریح شده است.
در تغلیظ دیه فرقی نیست بین اینکه مقتول، عاقل باشد یا دیوانه، صغیر باشد یا کبیر، حتی اگر مقتول فرزند قاتل باشد هر چند پدر قصاص نمیشود اما دیه تغلیظ میشود.
همچنین فرقی نیست بین اینکه قاتل عالم به حکم یا موضوع باشد یا جاهل باشد، همچنین قاتل یا مقتول مسلمان باشند یا کافر باشند، بلکه حتی اگر مقتول کافر هم باشد تغلیظ دیه وجود دارد
شکی نیست که هر جرمی از هر مجرمی با عمد و اختیار، استحقاق جریمه و مجازات را دارد و از سوی دیگر، همه مجرمان، یکسان نیستند و بدون شک، شرایط زمانی، مکانی، روانی و ویژگی های دیگر آن ها تفاوت دارد.
به همین دلیل، امروزه در تمام قوانین جهان، اموری را با عنوان عوامل تشدید و تخفیف، در کنار قوانین کیفری و جزایی قرار می دهند؛ مثلاً بیماری روانی را عامل تخفیف و تکرار در جرم را عامل تشدید می دانند.
اسلام نیز از چهارده قرن پیش، عوامل تشدید و تخفیف را به صورتی جامع و جالب، هم در مجازات های دنیوی و هم در مجازات های اخروی، پیش بینی کرده است. در یک بررسی ساده، معلوم می شود که در اسلام، عوامل تخفیف از عوامل تشدید، بیشترند و این به خاطر آن است که اساس دین اسلام، بر رحم و عاطفه و هدفش، مهرورزی و هدایت است.
این نوع مجازات، به خوبی نشان می دهد که اهمیت جرم، تنها مربوط به جنبه ذاتی آن نیست؛ بلکه خصوصیات زمانی و مکانی، کاملاً در آن موثر است.
از سوی دیگر، بدیهی است که اگر کسی حرمت اماکن و زمان های مقدس را نگه نداشت، مشخص می شود که روح طغیان گری و جسارت او بیشتر است و چنین فردی، ضرر و خطرش برای جامعه، بیشتر است.
آیات قرآن در مورد افزایش دیه در ماه حرام
در آیات متعددی از قرآن کریم، به مسئله حرمت و قداست این چهار ماه، پرداخته شده است. به نمونه های زیر توجه کنید:
- «در این چهار ماه، جنگ نکنید؛ امّا اگر به شما تعدّی شد، حق مقابله به مثل برایتان محفوظ است».
- «حرمت و پاسداشتِ این چهار ماه را با حلال دانستن خشونت و جنگ، از بین نبرید».
- «اساسِ احترام و عظمت این چهار ماه، منشأ الهی داشته، از اراده او برخاسته است»
- «اگر توصیه هایی را که گفته شد، رعایت نکنید، در واقع، به خودتان ظلم کرده اید».
صرف نظر از سایر مفاهیمی که در این آیات وجود دارد، منظور واقعی این آیات، آن است که بشر را متوجه حرمت و عظمتِ زمان (در قالب این چند ماه) کرده، به او بگوید که فایده این ارج گذاری ها، به خودت برمی گردد. علاوه بر این، همان طور که حفظ حریم ها، شایسته قدردانی و ثواب است، طغیان گری ها و هنجارشکنی ها هم، مجازات در پی دارد.
حکمت ها و عوامل حکم افزایش دیه در ماه حرام
- اراده انسان بر کردارش اثر می گذارد. خود اراده نیز از ذهنیت ها تبعیت کرده، اثرپذیری می کند. وقتی این تفکر در جامعه حاکم باشد که قتل، حرام و مستحق مجازات (دیه) است، دیگر به این زودی ها، به حریم خون و حیاتِ انسان ها، تعرض نمی شود و اکثریت افراد تلاش می کنند تا خویشتن داری کنند و متعرض جان و حیات دیگران نشوند. حال اگر این ذهنیت و تفکر، شدت بیشتری پیدا کند و افراد دریابند که در بعضی زمان ها - مثل چهار ماه حرام - و در برخی مکان ها - مثل مکه - این مجازات، تشدید می شود، خود به خود، اراده ها بیشتر کنترل می شود و سعی مضاعفی در خویشتن داری و رعایت احتیاط می شود.
بنابراین، شدت حکم دیه در ماه های حرام، موجب تشدید مراقبت های روانی شده، با ایجاد تعادل ذهنی، روانی و کرداری، آمار قتل، جنایت، دعوا و بی احتیاطی، کاهش می یابد. بنابراین، حکم دیه، به اهرمی بازدارنده در برابر غضب ها، خطاها و هنجارشکنی ها تبدیل می شود.
در تفسیر آیه 2 سوره مائده، چنین آمده است: «مواظب باشید تا با زنده کردنِ ذهنیت های منفی (و هر چند واقعیت دار)، زمینه های سوق به تعدی و انتقام پدید نیاید و شما به جای این که دست به هم بدهید تا از همدیگر انتقام بگیرید، باید دست اتحاد در راه نیکی ها و تقوا به یکدیگر بدهید؛ نه این که به پشتیبانی از هم، آن هم به قصدِ همکاری های شرارت بار و دردسرساز بپردازید».
یادآوری حرمت و احترامِ زمان و توصیه به عدم جنگ طلبی و استمرار به جنگ و سرانجام، تهدید به مضاعف شدنِ مجازات دنیوی و اخرویِ در این مناسبت ها، بسترسازی برای آتش بس در جنگ های بین المللی و درگیری های داخلی است. به بیان دیگر، ساز و کار یاد شده، روش اسلام برای دعوت به آرامش و صلح در سطح کلان (بین کشورها) و خُرد (میان مردم و خرده فرهنگ ها) است و این مضاعف شدنِ دیه، روشی برای جلوگیری از جنگ، از طریق راهبردهای مالی است.
- ارج گذاری به حرمت ماه های حرام و اتخاذ روش حقوقی - مالی ویژه، تلاش در جهتِ پاسداشتِ آداب و رسوم صحیحی است که ریشه در وحی داشته، در بین مردم نهادینه شده، جزء فرهنگ آنها شده است؛ زیرا این ماه ها از دیرباز، حرمت داشته اند. بعضی از مفسران، تحریم جنگ در این چهار ماه را از زمان حضرتِ ابراهیم علیه السلام می دانند؛ چنان که در عصر جاهلیت عرب نیز این حرمت به عنوان یک سنت، به قوت خود باقی بود؛ هر چند آنها طبقِ امیال و هوس های خود، گاهی جای این ماه ها را تغییر می دادند؛ ولی در اسلام، این حکم، همواره ثابت و تغییرناپذیر است. از برخی روایات استفاده می شود که تحریم جنگ در این چهار ماه، علاوه بر آیین حضرت ابراهیم علیه السلام، در آیین یهود، مسیح و سایر آیین های آسمانی نیز بوده است. به این ترتیب، روشن می شود که پیش بینی افزایش دیه قتل ها، راهکاری برای حفظِ سنت های حسنه و مصلحت آفرین است.
طبق تصریح روایات و نظر فقیهان، کسی که در ماه حرام مرتکب قتل شود، موظف است تمام مقدار دیه ای را که در سایر ماه ها پرداخت می شود، پرداخت کند و علاوه بر آن، به مقدار یک سوم دیه نیز بر آن بیفزاید و دو ماه پی در پی از ماه های حرام را نیز روزه بگیرد.
بیشتر بخوانید:
چرا دیه زن در قانون نصف دیه مرد است ؟
هر آنچه که باید در مورد دیه بدانیم !
دیدگاه ها