جرم کلاهبرداری چه مجازاتی در قانون دارد ؟

تعریف جرم کلاهبرداری

بنا بر تعریف علمای حقوق، کلاهبرداری، بردن مال دیگری از طریق توسل به وسایل متقلّبانه، توأم با سوء نیت می باشد.

کلاهبرداری در فقه اسلامی نوعی أکل مال به باطل است ( و لا تاکلوا اموالکم بینکم بالباطل سوره بقره آیه ۱۸۸ ) در فقه اسلامی کلاهبرداری در مفهوم احتیال و کلاهبردار به عنوان محتال قابل تعزیر است.

کلاهبرداری به معنای بردن مال دیگری از طریق توسل توام با سوء نیت به وسایل یا عملیات متقلبانه است. برای تحقق جرم کلاهبرداری توسل به وسایل متقلبانه برای فریب مالباخته ضرورت دارد و به عبارت دیگر کلاهبردار باید مرتکب “مانور متقلبانه” شود.

در حقیقت فاکتور “مانور متقلبانه”، تشخیص جرم کلاهبرداری را دشوار می‌کند. اغلب مردم تصور می‌کنند شخصی که با دادن یک وعده واهی در قالب یک دروغ ساده، مال آنان را برده است، کلاهبردار محسوب می‌شود، حال آن که صرف گفتن یک دروغ ساده، نمی‌تواند “مانور متقلبانه” تلقی شود.
کلاهبرداری از جمله جرایم مقید محسوب می‌شود که شرط تحقق آن حصول نتیجه خاص است. به عبارت دیگر،‏ بردن مال دیگری، نتیجه‌ای است که اگر واقع شود، کلاهبرداری محقق شده است.

البته بردن مال دیگری نیز مستلزم تحقق دو موضوع است:

1. ورود ضرر مالی به قربانی.
2. انتفاع مالی کلاهبردار یا شخص مورد نظر وی.

جرم کلاهبرداری از تنوع فراوانی برخوردار است و در قالب‌های مختلف صورت می‌گیرد اما بیشترین موارد کلاهبرداری در قالب معاملات صورت می‌گیرد.

مجازات جرم کلاهبرداری

به موجب قسمت نخست تبصره ۲ ماده یک قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشا، اختلاس و کلاهبرداری، مجازات شروع به کلاهبرداری حسب مورد، حداقل مجازات مقرر در همان مورد خواهد بود و در صورتی که نفس عمل انجام شده جرم کلاهبرداری باشد، شروع‌کننده به مجازات آن جرم نیز محکوم خواهد شد.

علاوه بر آن در قسمت دوم همین تبصره آمده است که مستخدمان دولتی علاوه بر مجازات مذکور، چنانچه در مرتبه مدیر کل یا بالاتر یا همطراز آنها باشد، به انفصال دایم از خدمات دولتی و در صورتی که در مراتب پایین‌تر باشند، به شش ماه تا سه سال انفصال موقت از خدمات دولتی محکوم می‌شوند که هر دو مجازات اصلی است.
کلاهبرداری از زمره جرایمی است که نوعی «اکل مال بباطل» محسوب می شود و با توجه به آیه «ولا تأکلوا اموالکم بینکم بالباطل» با استفاده از عنوان کلی تعزیرات قابل مجازات است.

علاوه بر مجازات های مذکور شخص کلاهبردار به مجازات های ذیل هم در مواردی مجکوم میشود.

• حبس از ۱ سال تا ۷ سال
• جزای نقدی معادل مال برده شده
• رد اصل مال به صاحب آن

عناصر تشکیل‌ دهنده جرم کلاهبرداری

رکان و عناصر تحقق جرم کلاهبرداری عبارتند از :

1. عنصر قانونی
2. عنصر مادّی
3. عنصر روانی یا معنوی

که در ذیل به بررسی هر یک از آن ها می پردازیم.

عنصر قانونی کلاهبرداری

عنصر قانونی جرم کلاهبرداری ماده یک قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشا، اختلاس و کلاهبرداری مصوب ۱۵ آذر سال ۱۳۶۷ مجمع تشخیص مصلحت نظام به انضمام دو تبصره آن است.
بر اساس این ماده، هر کس از راه حیله و تقلب، مردم را به وجود شرکت‌ها یا تجارتخانه‌ها یا کارخانه‌ها یا موسسات موهوم یا به داشتن اموال و اختیارات واهی فریب دهد یا به امور غیر واقع امیدوار کند یا از حوادث و پیش‌آمدهای غیرواقع بترساند یا اسم یا عنوان مجعول اختیار کند و به یکی از وسایل مذکور و یا وسایل تقلبی دیگر، وجوه یا اموال یا اسناد یا حوالجات یا قبوض یا مفاصاحساب و امثال آن ها تحصیل کرده و از این راه مال دیگری را ببرد، کلاهبردار محسوب و علاوه بر رد اصل مال به صاحبش، به حبس از یک تا ۷ سال و پرداخت جزای نقدی معادل مالی که اخذ کرده است، محکوم می‌شود.

تبصره 1: در کلیه موارد مذکور در این ماده در صورت وجود جهات و کیفیات مخففه دادگاه می‌تواند با اعمال ضوابط مربوط به تخفیف، مجازات مرتکب را فقط تا حداقل مجازات مقرر در این ماده ( حبس) و انفصال ابد از خدمات دولتی تقلیل دهد ولی نمی‌تواند به تعلیق اجرای کیفر حکم دهد.

تبصره 2: مجازات شروع به کلاهبرداری حسب مورد حداقل مجازات مقرر در همان مورد خواهد بود و درصورتی که نفس عمل انجام‌شده نیز جرم کلاهبرداری باشد، شروع‌کننده به مجازات آن جرم نیز محکوم می‌شود.
مستخدمان دولتی علاوه بر مجازات مذکور چنانچه در مرتبه مدیر کل یا بالاتر یا هم طراز آن ها باشند به انفصال دایم از خدمات دولتی و در صورتی که در مراتب پایین‌تر باشند، به شش ماه تا سه سال انفصال موقت از خدمات دولتی محکوم می‌شوند.

عنصر مادی جرم کلاهبردای

عنصر مادی جرم کلاهبرداری این است که فردی، دفتر یا شرکتی راه‌اندازی کند، مردم را به امور واهی امیدوار کند یا از امور واهی بترساند یا این که از هر نوع وسیله‌ای که عرفا وسیله متقلبانه محسوب می‌شود، استفاده کند. دوم این که شخص مقابل (مالباخته) فریب بخورد و به او اعتماد کند و سوم نیز این که کلاهبردار موفق شود مال دیگری را ببرد.
مجموع این شرایط، عنصر مادی جرم کلاهبرداری را تشکیل می‌دهد. به نحوی که می‌توان گفت که اگر هر یک از این سه رکن موجود نباشد، عنصر مادی جرم کامل نبوده و جرم کلاهبرداری صورت نگرفته است.

عنصر روانی (معنوی) جرم کلاهبرداری

عنصر سوم مورد نیاز برای تشکیل جرم کلاهبرداری، عنصر روانی (معنوی) است. از عنصر روانی، تحت عنوان «سوء نیت» نیز یاد می‌شود.
برای این که فردی کلاهبردار محسوب شود، باید در ارتکاب اعمالی که عنصر دوم کلاهبرداری (عنصر مادی) را تشکیل می‌دهد، سوء نیت داشته باشد.

انواع سوء نیت در کلاهبرداری

سوء نیت به دو نوع سوء نیت‌ عام و سوء نیت خاص تقسیم می‌شود.

سوء نیت عام: در جرم کلاهبرداری به این معنا است که مرتکب قصد ارتکاب اعمال مادی فیزیکی ذکرشده را داشته باشد، یعنی در توسل به وسایل متقلبانه عمد داشته باشد.
سوء نیت خاص: نیز به این معنا است که مرتکب، قصد بردن مال غیر را داشته باشد.
اثبات وجود سوء نیت در مرتکب، بر عهده شاکی و دادستان است، بنابراین در صورت ناتوان بودن آنها در اثبات سوءنیت، مرتکب از اتهام کلاهبرداری تبرئه خواهد شد.

تعدّد در کلاهبرداری

تعدّد در کلاهبرداری و نحوه تعیین مجازات آن را در ذیل توضیح میدهیم.

با لحاظ ماده ۱۳۴ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ در صورت وقوع تعدد مادی در کلاهبرداری باید اقدام به تشدید مجازات نمود و در این حالت نمی توان جزای نقدی را معادل مجموع اموال تحصیل شده در همه کلاهبرداری ها تعیین کرد بلکه جزای نقدی در هر فقره از کلاهبرداری باید تعیین ، تشدید و سپس جزای نقدی اشد اجرا شود. هرگاه تعداد جرائم متعدد بیش از ۳ جرم باشد و مجازات ها فاقد حداقل و حداکثر باشند تا نصف مجازات مقرر قانونی به اصل آن اضافه می شود.

مجازات جرم کلاهبرداری :

مجازات کلاهبرداری ساده : مجازات اصلی کلاهبرداری ساده، مطابق با ماده یک قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشا، اختلاس و کلاهبرداری عبارت است از :

• حبس از ۱ سال تا ۷ سال
• جزای نقدی معادل مال برده شده
• رد اصل مال به صاحب آن

مجازات کلاهبرداری مشدّده :

• حبس از ۲ تا ۱۰ سال
• جزای نقدی معادل مال برده شده
• ردّ اصل مال به صاحب آن
• انفصال دائم از خدمات دولتی ( در صورت کارمند بودن مرتکب )

در صورت امتناع کلاهبردار از رد مال، امکان اعمال ماده ۶۹۶ قانون مجازات اسلامی که «حبس ممتنع» است، می باشد.
ماده ۶۹۶ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۷۵ نیز اشعار می دارد: « در کلیه مواردی که محکوم علیه علاوه بر محکومیت‌ کیفری به رد عین یا مثل مال یا ادای قیمت یا پرداخت دیه و ضرر و زیان ناشی از جرم محکوم شده باشد و از اجرای حکم امتناع نمایددر صورت تقاضای محکوم له دادگاه با فروش اموال محکوم علیه ‌بجز مستثنیات دین حکم را اجرا یا تا استیفای حقوق محکوم له‌، محکوم علیه را بازداشت خواهد نمود.»

همچنین ماده 1 قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی مصوب ۱۳۹۳ اشعار می دارد : «هر کس به موجب حکم دادگاه به دادن هر نوع مالی به دیگری محکوم شود و از اجرای حکم خودداری کند، هرگاه محکوم به عین ٌمعین باشد آن مال اخذ و به محکوم له تسلیم میشود و در صورتی که رد عین ممکن نباشد یا محکومبه عین معین نباشد، اموال محکوم علیه با رعایت مستثنیات دین و مطابق قانون اجرای احکام مدنی و سایر مقررات مربوط، توقیف و از محل آن حسب مورد محکوم به یا مثل یا قیمت آن استیفاء میشود».

تفاوت مجازات کلاهبرداری ساده با کلاهبرداری مشدد

تفاوت مجازات کلاهبرداری ساده با مشدد مطابق قوانین کیفری به صورت زیر می باشد.

کلاهبرداری مشدد، کلاهبرداری است که در آن مرتکب مشمول یکی از سه حالت زیر باشد:

1. کارمند دولت یا موسسات عمومی و شهرداری‌ها یا نهادهای انقلابی باشد.
2. مرتکب، خود را به‌ عنوان مامور دولت یا موسسات عمومی یا شهرداری، نهادهای انقلابی و شرکت‌های دولتی معرفی کند.
3. مرتکب، برای فریب مردم از تبلیغ عامه مانند وسایل ارتباط جمعی از قبیل رادیو، تلویزیون، روزنامه، مجله یا نطق در مجامع یا انتشار آگهی چاپی یا خطی استفاده کند.

به این کلاهبرداری‌ها، کلاهبرداری مشدد اطلاق می‌شود و مجازات مرتکب آن علاوه بر رد مال به صاحب آن، دو تا ۱۰ سال حبس به ‌علاوه جزای نقدی معادل مال ماخوذه و نیز انفصال ابد از خدمات دولتی است.
کلاهبرداری که شامل هیچ‌ یک از انواع سه‌‌گانه فوق‌ نباشد، کلاهبرداری ساده است و مرتکب آن به حبس از یک تا ۷ سال به‌ علاوه جزای نقدی معادل مال ماخوذه و رد مال محکوم می‌شود.

مطابق تبصره یک این ماده: در صورت وجود جهات و کیفیات‏ مخففه دادگاه می‏تواند با اعمال ضوابط مربوط به تخفیف‏، مجازات مرتکب را فقط تا حداقل مجازات مقرر در این ماده‏ (حبس) و انفصال ابد از خدمات دولتی تقلیل دهد، ولی‏ نمی‌‏تواند به تعلیق اجرای کیفر حکم دهد.
همچنین‏ تبصره دو این ماده: مجازات جرم شروع به کلاهبرداری را بیان کرده که عبارت است از:« حداقل مجازات مقرر در همان مورد و در صورتی که نفس عمل انجام‌ شده نیز جرم باشد، شروع‌‏کننده به مجازات آن جرم نیز محکوم‏ می‌شود.»

بیشتر بخوانید:

سرقت مسلحانه در قانون چه مجازاتی دارد ؟

فروش مال غیر ( اموال دیگران) چه مجازاتی در قانون دارد ؟