تاریخچه نام خلیج فارس در منابع تاریخی

سابقه تاریخی خلیج فارس

مدارک بی چون و چرای تاریخی از منابع یونانی و رومی گرفته تا منابع پرشمار دوران بعد از اسلام به عربی و فارسی به روشنی حکایت از آن دارند که دست کم از دوران هخامنشیان به بعد در نوشته های یونانی و کتیبه های موجود در ایران همیشه این پهنه گسترده و مهم استراتژیکی به نام خلیج فارس یا فارس و دریای پارس خوانده شده است. طبق مدارک و اسناد معتبر به دست آمده به ویژه کتیبه ای که در موقع حفر کانال سوئز به دست آمد این خلیج به نام دریای پارس نامیده می شد.

مورخان و محققان دنیای قدیم از جمله هرودت، نئارخوس، استرابون و کورسیوس در آثار و نوشته های خود این دریا را دریای پارس و یا خلیج فارس نامیده اند.

بطلمیوس دو قرن پیش از میلاد این خلیج را پرسپکوس سینوس نامید که به معنی خلیج فارس است. همین نام در نقشه جهان هنریکوس مارتلوس در سال ۱۴۹۲ میلادی نیز به کار رفته است.

در نوشته های جغرافی دانان و سفرنامه نویسان عرب و ایرانی همه جا با عنوان خلیج فارس، خلیج عجم، دریای فارس و یا بحر فارس از این پهنه یاد شده است که گاه دریای عمان و فراتر از آن را نیز جزء محدوده خلیج فارس آورده اند.

به عنوان نمونه می توان از المسالک و الممالک ابن خردادبه، البدان ابن فقیه، مسالک الممالک اصطخری، مسعودی، مقدسی، ابن حوقل، یاقوت حموی، ابوریحان بیرونی، حمدالله مستوفی و گروه پرشمار دیگر یاد کرد. ابن بطوطه نیز در شرح سفر خود در این پهنه از آن با نام دریای فارس سخن می گوید.

در قدیمی ترین کتاب جغرافیا به نام «حدود العالم من المشرق الی المغرب» که حدود هزار سال قبل تالیف شده و به زبان فارسی نیز ترجمه شده، آمده است: خلیج فارس از حد پارس بر( سرچشمه) گیرد و با پهنای اندک تا سند رسد.

داریوش هخامنشی و اسکندر مقدونی هر کدام با اعزام نماینده ای ویژه به خلیج فارس درباره آن به تحقیق پرداختند.

ساسانیان نیز در سواحل جنوبی آن نیرو پیاده کردند و یمن و مسقط را به تصرف خود درآوردند، اما قدیمی ترین قومی که مطالعه زمین را به طور جدی آغاز کردند بابلی ها بودند. آنان در آثاری که دو هزار و پانصد سال پیش برجای نهادند زمین را صفحه مسطحی فرض کردند، و به رودخانه آب شور "خلیج فارس، که آشوریان آن را نارمرتو Narmarratu می نامیدند نیز اشاره کردند.

دلیل چنین تصوری، محدودیت اطلاعات جغرافیایی آنان بود که جهان را عبارت از سرزمین های واقع در اطراف بابل و میان رود نیل و شط دجله می دانستند و از دریاها، فقط خلیج فارس را می شناختند که در مجاورت آن سرزمین واقع بود.

نقشه ای از سلسله سوم بابلی ها موجود است که نشان دهنده میزان معلومات آن قوم از شکل جهان می باشد و در آن هفت جزیره به صورت مثلث در ورای خلیج فارس نشان داده شده است.

پس از بابلی ها، علمای جغرافیا نویس یونان قدیم که آثار آنان درواقع مبنای پیدایش آثار بزرگ علمی در شرق و غرب عالم محسوب می شود، جهان را عبارت از خشکی مستطیل شکلی مرکب از سه قاره اروپا، آفریقا و آسیا فرض می کردند و دریاهای شناخته شده را دریای متوسط یا خلیج روم، دریای خزر، خلیج فارس و خلیج عربی (دریای سرخ) می دانستند. ابوریحان محمد بن احمد البیرونی الخوارزمی نیز در کتاب ارزشمند «التفهیم الاوائل صناعه التنجیم» این تقسیم بندی یونانیان را تأیید کرده است.

چنین تقسیم بندی جغرافیایی را که مدت ها اساس کار علمی دانشمندان جهان بود در آثار بسیاری از دانشمندان بزرگ یونانی قبل از میلاد می توان جست وجو کرد، از جمله در آثار طالس ملطی که حدود سال های ۵۴۶ تا ۵۴۰ قبل از میلاد می زیست، آناکسی ماندر که در سال های بین ۵۴۶ تا ۶۱۲ قبل از میلاد زندگی می کرد، خصوصا کوسماس ایندیکوپلتس ۵۳۵ قبل از میلاد، هکاتوس ۵۰۰ قبل از میلاد، اراتوستن ۲۰۰ قبل از میلاد، و بالاخره استرابون که مقارن بامیلاد مسیح می زیست و به پدر جغرافیا معروف است.

در مدارک و آثار عربی قرن چهارم هجری یکی از آثار مهم این قرن کتاب صورالاقالیم ابی زید بلخی است که حدود سال ۳۲۱ هجری به رشته تحریر درآمده است . در این کتاب نقشه ای آورده شده که دو دریای عظیم فارس و روم به روشنی و وضوح نشان داده شده است.

کتاب المسالک و الممالک ابواسحق ابراهیم بن محمد اصطخری در سال ۳۴۶ هجری بارزترین و گویاترین اثر جغرافیایی است که راجع به دریای فارس سخن می گوید. استمزی در صفحه ۲۸ کتاب مزبور می نویسد: دریای فارس مشتمل است بر بیشتر حدود فارس و از فارس به دیار عرب و دیگر سرزمین های اسلام متصل می شود.

نقشه پرتغالی قرن 16 از اقیانوس هند، خلیج فارس، هند و شمال آفریقا. میلر. B.N.، پاریس

ابوالقاسم محمد بن حوقل بغدادی فصلی از کتاب پرارزش صوره الارض را که در سال ۳۶۷ هجری به پایان رسانیده به بحر فارس اختصاص می دهد و در شرح این دریای عظیم می گوید: دریای فارس از قلزم به ایله منتهی می شود، سپس حدود دیار عرب را دور می زند و از آنجا به آبادان و پس از قطع عرض دجله به مهروبان و بعد به جنابه می رسد.

آنگاه از کناره های فارس به سوی سیراف می گذرد و به سواحل (هرمز) از پشت کرمان امتداد می یابد و به دیبل و سواحل ملتان که ساحل سند است می رسد و در این جا مرز بلاد اسلام پایان می یابد و به سواحل هند و چین می رسد و از سمت غرب نیز به بیابان های مصر می رسد.
بنابراین در این کتاب خلیج فارس به طور وسیعی ترسیم شده است. بعد از ابن حوقل، حدود دریای فارس در آثار جغرافیایی رفته رفته در جهت تطبیق با حدود کنونی خلیج فارس تغییر پیدا می کند.

براساس نتایج به عمل آمده می توان گفت که پیش از آنکه آریایی های ایرانی بر فلات ایران تسلط یابند آسوریان این دریا را در کتیبه های خود به نام «نارمرتو» Narmarratu که به معنی رود تلخ است یاد کرده اند و این کهنه ترین نامی است که از خلیج فارس به جای مانده است.

• در کتیبه ای که از داریوش در تنگه سوئز یافته اند این عبارت «درایه تیه هچاپارسا آئی تی» Drayatya hacha parsa aity یعنی «دریایی که از پارس می رود» که منظور همان خلیج فارس است آمده است.

• در زمان ساسانیان نیز این خلیج را دریای پارس می گفتند.

• مورخ دیگر یونانی فلاویوس آریانوس که در سده دوم میلادی می زیست در کتاب معروف خود آنازیس یا تاریخ سفرهای جنگی اسکندر ضمن شرح بحرپیمایی نه آرخوس که به امر اسکندر مأموریت یافته بود از رود سند به دریای عمان و خلیج فارس بگذرد و به مصب فرات داخل شود، نام این خلیج را «پرسیکون کا ای تاس» persikonkaitas نوشته که ترجمه تحت اللفظی آن خلیج فارس است.

شمس الدین ابوعبدالله محمد بن احمد بن ابوبکر بنای شامی مقدسی، معروف به بشاری در کتاب «احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم» که آن را در سال ۳۷۵ به پایان رسانیده این دریا را مانند دیگران «بحر فارس» خوانده است.

محمد بن نجیب بکُیران در کتاب جهان نامه که نسخه آن به تازگی در روسیه چاپ شده است نیز از این دریا به عنوان بحر فارس یاد می کند و بسیاری از مدارک دیگر که درخصوص تأیید نام خلیج فارس وجود دارد.
اما درخصوص خلیج عربی که به رومی آن را سینوس آرابیکوس sinusarabicus یعنی خلیج عرب ها می گفتند.

در تاریخ و جغرافیای قدیم آن را به بحر احمر که بین تنگه باب المندب و آبراه سوئز قرار دارد نسبت می دادند که به مناسبت شن های سرخ ساحل آن، آن را به یونانی، «اری تره» Erithree و به لاتینی ماره روبروم Mare Rubrum یعنی دریای سرخ نیز می خواندند. و بحرقلزم نیز نام داشت.

هکاتایوس ملطی از علمای قدیم یونان و ملقب به پدر جغرافیا در گذشته در ۴۷۵ قبل از میلاد بحر احمر را «خلیج عرب» یاد کرده است.

هرودت مورخ مشهور یونانی در گذشته در ۴۲۵ قبل از میلاد نیز در تاریخ معروف خود نام بحر احمر را مکرر خلیج عربی نوشته است. در کتاب حدود العالم من المشرق الی المغرب که در ۳۷۲ هجری تألیف شده است از بحر احمر با عنوان «خلیج عربی» نیز یاد کرده است، بنابراین می توان نتیجه گرفت که نخست، نام خلیجی که در جنوب ایران است از دو هزار و پانصد سال پیش، خلیج پارس، یا بحر پارس نام داشته و خلیج عربی به بحر احمر اطلاق می شده است.

این نام ها را نخستین بار یونانیان بر این دو دریا یعنی خلیج فارس و بحراحمر نهادند و خلیج فارس و خلیج عرب گفتند و عنصر ایرانی - فارسی یا عربی - قحطانی را در این نامگذاری دخالتی نبوده است.

جغرافی دانان عرب و مسلمان این دو نام را از یونانیان و رومیان آموخته و این دو اصطلاح را در آثار خود به کار برده اند، به خصوص که دریای پارس را به اتفاق خلیج فارس یا بحر فارس یاد کرده اند.

نام خلیج فارس در همه زبان های زنده دنیا از قدیمی ترین زمان تاکنون پذیرفته شده و همه ملل جهان این دریای ایرانی را به زبان خود خلیج پارس می خوانند.

در پایان اینکه بدون آنکه همکیشان عرب نژاد ما در تسمیه خلیجی به نام خود محتاج به تغییر نام خلیج پارس باشند از ۲۵۰۰ سال پیش، خلیجی به نام ایشان که فعلاً بحر احمر نام دارد در تاریخ و جغرافیای قدیم آمده و در مآخذ یونانی از ۵۰۰ قبل از میلاد خلیج عربی خوانده شده است.