مفهوم و معنی (قیاس مع الفارق) چیست ؟

معنای لغوی عبارت «قیاس مع الفارق»

برای اینکه بتوانیم به این سوال، جواب دهیم، اول باید معنای لغوی این عبارت را بدانیم. عبارت «قیاس مع الفارق» یک ترکیبی است که از 3 لغت عربی تشکیل شده است که هر کدام معنی خاص خودشان را دارد که در ادامه بیان شده است.

• 1. معنی «قیاس»

باید گفت که کلمه قیاس مصدر فعل «قایس» به معنی «اندازه گیری کرد» می باشد. در نتیجه قیاس می تواند به معنی مقایسه کردن، اندازه گیری و هماهنگی است. همچنین مترادف آن واژه «مقایسه» می باشد.

• 2. معنی «مع»

در زبان عربی، این واژه جزء حروف دسته بندی می شود و به معنی با و همراه می باشد.

• 3. معنی «فارق»

واژه فارق از فعل «فَرَقَ» که به معنی جدایی افکندن بین 2 چیز، استخراج شده است. همچنین به معنی فرق گذاشتن بین دو چیز و جداکننده می باشد. بنابراین معانی لغات در بالا، معنی لغوی اصطلاح قیاس مع الفارق «مقایسه کردن میان دو شی همراه با چیزی که بین آن دو شی تفاوت می گذارد» می باشد.

قیاس مع الفارق یا قیاس مع الفارغ

املاء درست این کلمه با توجه به بررسی لغویی آن، به صورت «قیاس مع الفارق» است و نوشتن آن به شکل «قیاس مع الفارغ» نادرست و اشتباه است.

معنی اصطلاحی و تحت الفظی عبارت «قیاس مع الفارق» همانند معنای لغوی آن است و به آن نزدیک است. این عبارت در علم اصول و علم منطق یک مفهوم مشترک است و به معنی انتقال حکم یک موضوع به موضوع دیگر می باشد بدون اینکه شباهت کاملی بین آن دو موضوع وجود داشته باشد. در علم منطق قیاس مع الفارق با اصطلاح «مغالطه تمثیل» معرفی و شناخته شده است. برای اینکه با مفهوم این عبارت بیشتر آشنا شوید نیاز است تا با مفاهیم دیگری مانند علم منطق و علم اصول فقه نیز آشنا شوید.

علم منطق چیست؟

در واقع می توان گفت که علم منطق روش صحیح، درست فکر کردن را یاد می دهد. منطق به ما می آموزد که چگونه در مسیر فکر کردن و اندیشیدن از ایجاد اشتباه و خطا پیشگیری نماییم. به عنوان مثال به استدلال منطقی زیر توجه نمایید:

• همه دانش آموزان کلاس امسال در امتحان های نهایی قبول شده اند.
• علی جزء دانش آموزان کلاس است.
• در نتیجه علی در امتحان های نهایی قبول شده است.

مثال بیان شده در بالا، یک نمونه ساده و درست از استدلال منطقی بود. البته استدلال های منطقی می تواند خیلی پیچیده و بزرگ باشد. برای همین ما به این علم برای اینکه در مسیر استدلال دچار خطا نشود، نیاز داریم. از مثال هایی که ممکن است در زمان فکر کردن، دچار اشتباه شویم در ادامه آمده است.

• در باز است.
• باز، پرنده است.
• در نتیجه در پرنده است.

مثال بالا از دید ساختاری مشابه مثال قبلی است اما نتیجه آن غلط و اشتباه است، به دلیل اینکه منطقی نیست. زیرا علم منطق بیان دارد اگر در یک استدلال، از یک واژه که دارای 2 معنای مختلف دارد، استفاده نماییم، تنها می توانیم آن واژه را در تمام آن استدلال در یک معنی، به کار ببریم. با توجه به این قانون منطقی، جمله درست استدلال بالا به شکل زیر خواهد بود:

• در باز (Open) است.
• باز (Open) پرنده نیست.
• در نتیجه در، پرنده نیست.

همان طور که ملاحظه کردید، توانستیم با کمک یکی از قوانین علم منطق، اشتباه پیش آمده در استدلال خود را رفع کنیم و نتیجه هم کاملا درست باشد.

تمثیل (قیاس) در علم منطق

تمثیل یا همان قیاس در علم منطق، انتقال حکم یک موضوع به موضوع دیگر به دلیل وجود شباهت کامل بین آن دو می باشد.

مغالطه تمثیل (قیاس مع الفارق) در علم منطق

همان طور که قبلا گفتیم، قیاس مع الفارق در علم منطق به نام مغالطه تمثیل شناخته می شود. و مغالطه تمثیل به معنی انتقال و سرایت حکم یک موضوع به موضوع دیگر به دلیل وجود یک شباهت ظاهری می باشد، در حالی که از یک طرف فرق اساسی بین آنها وجود دارد و مقایسه کردن آن دو کاملا اشتباه است.

علم اصول فقه

علم اصول فقه، دانش یا فنی است که شیوه به کار بردن منابع فقهی در فقه را شامل می شود. در علم اصول فقه، روش استفاده از آیات قرآن و روایات بیان شده پیامبر اکرم (ص) و امامان، برای بیرون کشیدن و کشف احکام فقهی، مورد بررسی قرار می گیرد. به عبارت دیگر، علم اصول فقه، تکمیل کننده علم فقه است.

قیاس در اصول فقه

می توان گفت که قیاس در اصول فقه همان تمثیل در منطق است اما تنها به گزاره های فقهی، محدود است. قیاس در علم اصول فقه به معنی انتقال دادن حکم فقهی یک موضوع به موضوع دیگر است. البته این انتقال حکم باید با توجه به شباهتی که آن دو موضوع دارند، رخ دهد. به عنوان مثال طبق روایتی از پیامبر اکرم (ص) نوشیدن شراب حرام است. اما روایتی درباره نوشیدن آب جو، در دسترس نیست. اما علما، حکم حرام بودن نوشیدن آب جو را صادر می کنند به دلیل اینکه از نظر مست کنندگی، باهم شباهت دارند. در نتیجه حکم حرام بودن نوشیدن شراب را به آب جو، انتقال می دهیم و آبجو را نیز حرام دانسته شده و این انتقال حکم با توجه به شباهت ویژگی مست کنندگی آب جو و شراب می باشد.

قیاس مع الفارق در علم اصول فقه

اگر در فقه، بین 2 موضوع فقط یک شباهت ظاهری باشد و از سوی دیگر فرق اساسی (فارق) میان آن دو باشد در این صورت قیاس میان آن دو؛ قیاس مع الفارق می باشد. برای مثال» همان طور که در بالا بیان کردیم طبق روایتی از پیامبر اسلام (ص) نوشیدن شراب حرام می باشد. اما روایتی که درباره حلال یا حرام بودن آب انگور باشد. وجود ندارد. اگر فردی بگوید: به دلیل شباهتی که بین آب انگور و شراب وجود دارد و هر دو از یک میوه گرفته شده است در نتیجه آب انگور نیز حرام است. در این صورت ما می گوییم که این قیاس اشتباه می باشد زیرا قیاس مع الفارق است و فارق (تفاوت اساسی) در آن مست کنندگی شراب است. زیرا شراب مست کننده بوده و عقل را زایل می گرداند، ولی آب انگور نه آدم را مست می کند و نه عقل را زایل می کند.

نتیجه :

با توجه به مطالب بیان شده در بالا، می توان گفت که قیاس مع الفارق، زمانی به کار برده می شود که کسی چیزی (یا امری) را به دلیل شباهت جزئی و ظاهری که با چیز (امر) دیگری دارد، کاملا شبیه به هم قرار دهد و به تفاوت ها و اختلافات که بین آن دو چیز یا دو امر وجود دارد، توجهی نکند.