فلسفه ماهی قرمز در سفره هفت‌سین چیست ؟

فلسفه ماهی قرمز در سفره هفت‌سین

نماد ماهی در سفره هفت سین

ماهی در سفره هفت سین : نماد زایش، تازگی، شادابی و تکاپو است. ماهی به عنوان نشانه اسفند ماه نیز بر سفره گذاشته می شود.

در کنار المانهای سفره هفت‌سین، ماهی قرمز یا همان ماهی عید یک عضو جدا نشدنی از این سفره است که نماد و تعریف خاص خودش را دارد؛ حتی عده ای بر این باورند که سفره هفت‌سین بدون ماهی قرمز یا همان ماهی عید زیبایی خاصی ندارد. به طور کلی مجسمه های ماهی قرمز به جای مانده از زمان هخامنشیان، نشان از حضور دیرینه این ماهی در آیین ایرانیان است

آن طور که تاریخ نویسان می گویند، گونه هایی از ماهی قرمز در گذشته به کشور چین صادر می شده و عده ای دیگر بر خلاف نظر تاریخ نویسان، می گویند که در تابلوهای نقاشی قاجار، اثری از ماهی قرمز نبوده و در نتیجه حضور ماهی قرمز در سفره هفت ­سین را امری تازه می دانند.

همچنین ایرانیان در آن زمان ماهی قرمز را بر سر سفره هفت‌سین گذاشته تا سال از برج حوت به برج حمل (فروریدن ماه) تغییر کند.

درباره‌ فلسفه نهادن ماهی قرمز بر سر سفره هفت‌سین دلایل گوناگونی را برشمرده اند اما ماهی‌قرمز نماد برج «حوت» یا «برج ماهی» در « گاهشماری هجری شمسی بُرجی» است که سال ها به طور غیر رسمی در ایران رواج داشت و در سال 1289 هجری خورشیدی، طبق ماده 3 محاسبات عمومی ( مطابق دوم حوت 1289 ) دوره دوم مجلس شورای ملی، تقویم رسمی ایران شد و تا سال 1304 که گاه شماری هجری خورشیدی فعلی جایگزین آن شد، رسمیت داشت و در افغانستان هنوز متداول است.

از سوی دیگر یکی از دلایل انتخاب ماهی قرمز برای سفره هفت‌سین، تحمل بیشتر این ماهی در مقابل شرایط نامساعد محیط، نگهداری آسان تر و رنگ جذاب آن در مقایسه با دیگر ماهی ها بوده است.

برپایی سفره هفت سین یکی از این آیین‌های زیباست و مردمان هرگوشه از این سرزمین پهناور با ذوق و سلیقه خود آن را می چینند و در هنگام لحظه تحویل سال در کنار آن می‌نشینند. امروزه در ایران، سبزه و سماق، سمنو، سیب، سرکه، سیر و سنجد که همگی خوراکی و با منشاء گیاهی هستند از اجزای ثابت و نمادین « هفت سین » هستند اما افزون بر « هفت سین » نامبرده، «سفره نوروزی » یا « سفره هفت سین » اجزای دیگری نیز دارد. برخی دیگر از پیوست‌های سفره هفت سین همچون آیینه و آب، شمع، سکه، ماهی قرمز، نان، سبزی، شیرینی، تخم مرغ رنگ کرده و گل سنبل (یا شب بو) و کتاب و ... هر یک به نو به خود بر زیبایی این «خوان نوروزی» می افزایند و مردم آن ها را به عنوان "نماد" بر سر سفره می‌گذارند

پیشینه آشنایی ایرانیان با ماهی قرمز

بررسی‌های اخیر نشان می‌دهد که ایرانیان بیش از ۲۵۰۰ سال پیش با ماهی قرمز آشنایی داشته‌اند. ماهی قرمز (زرماهی، طلا‌ماهی، ماهی سرخ، ماهی طلایی، ماهی گلی، ماهی حوض) یا Gold fish با نام علمی Carassius auratus auratus گونه‌ای ماهی از سردهٔ کپورچه‌هاست. گرچه این کپورچه‌های زیبا را در زبان فارسی «ماهی قرمز» و در زبان انگلیسی «گلدفیش» یا «‌طلاماهی» می‌نامند اما به رنگ‌های گوناگونی همچون طلایی، قرمز نارنجی، نقره‌ای، خاکستری، قهوه‌ای و سفید و سیاه در فرم‌ها و اندازه‌‌های متنوع پرورش داده شده‌اند که بیشتر جنبه تزئینی دارند.

در فلات تشنه ایران، هنرمندان آرزوی آب و تقدس آب را را با نماد ماهی بر کوزه‌ها نقش بستند، نقشی که یادآور برکت و روزی است. افزون بر این آب، باد، خاک و آتش نزد ایرانیان چهار عنصر مقدس هستند و ماهی در نقش نماد آب با ایزد بانوی آب‌ها «آناهیتا» همراه می‌شود و به عنوان مظهری از برکت و باروری نقشی مقدس می‌یابد و در جایی دیگر، دو ماهی کَر (kara) یا اَرَز (araz) نقش نگاهبان ریشه‌های درخت زندگی را که در درون آب ریشه دوانده است، بازی می‌کنند. به این‌سان نقوش ماهی علاوه بر نقش تزیینی، سرور آفریدگان آبزی و نمادی از ژرف نگری و تیزبینی بوده و در جای جای ایران زمین و در دوره‌های مختلف بر اشیای گوناگون نقش می‌شوند.

آثار تاریخی به دست آمده در مرزهای پهناور ایران فرهنگی که امروز در موزه‌های بزرگ جهان نگهداری می‌شوند نشان می‌دهند که مردمان ساکن در فلات ایران هزاران سال است که با گونه‌های مختلف ماهی به ویژه ماهی قرمز آشنایی داشته‌اند و بر خلاف تصور رایج به احتمال زیاد این ماهیان از ایران به چین رفته‌اند و در آنجا مورد بارپروری و به‌گزینی قرار گرفته‌اند. از میان صدها اثر تاریخی به دست آمده در این یادداشت برخی از مهمترین نمونه‌های یافت شده معرفی می‌شوند.

تندیسک ماهی قرمز در دوره هخامنشی

یکی از این نمونه‌ها، تندیسک ماهی قرمز مربوط به دوران هخامنشی است. این تندیسک طلایی یکی از اشیاء «گنجینه آمودریا» است که از محوطه باستانی «تخت قباد» به دست آمده است. گنجینه آمودریا (Oxus Treasure) شامل بیش از ۱۷۰ مورد از اشیاء ارزشمند متعلق به دوران هخامنشیان است که در حال حاضر در «موزه بریتانیا» و همچنین «موزه ویکتوریا و آلبرت» نگهداری می‌شود. اشیاء این گنجینه بیشتر طلا و نقره هستند و به سده‌های پنجم تا چهارم پیش از میلاد مربوط می‌شوند. اشیا و سکه‌های طلا و نقره گنجینه آمودریا (رود جیحون) مهم‌ترین دفینه آثار فلزی کشف شده از دوران هخامنشیان است که حدود سال‌های ۱۸۷۷ و ۱۸۸۰ میلادی نزدیک محل تخت کواد (قباد) به دست آمده است.

«تخت کواد» با ویرانه‌هایی در حدود یک کیلومتر مربع در واقع یکی از دو قلعه نظامی مهم در ساحل شمالی آمودریا (رود بزرگی که از کوه‌های پامیر سرچشمه گرفته و به دریای آرال می‌ریزد) بوده که در آن زمان بخشی از شاهنشاهی پهناور هخامنشی به شمار می‌رفته است. به نظر می‌رسد که این دفینه در میانه سده چهارم پیش از میلاد دفن شده است.

فلسفه‌ای که به رنگ سرخ برمیگردد

به عقیده بسیاری جدا از قشنگ بودن ماهی قرمز و حال و هوای نوروزی‌ ای که با خود می‌آورد، فلسفه حضور آن در سفره هفت سین به رنگ سرخش برمی‌گردد. رنگ سرخ ماهی به معنی مهر، پیروزی، شادی ، سرزندگی و برکت است. همانطور که در دیگر سنت‌های نوروزی نیز این رنگ سرخ را بسیار می‌توان دید.

برای مثال روبان سرخ دور سبزه، لباس قرمز حاجی فیروز، سیب سرخ سر سفره هفت سین و سرخی آتش چهارشنبه سوری که به همان شادی و سر زندگی برمی‌گردد. این نماد را در کشورهایی مثل تاجیکستان با وصل کردن پارچه قرمز بر سر در خانه‌ها یا جشن گل سرخ در بلخ افغانستان همزمان با نوروز نیز می‌شود دید. نشانه شادی و پیروزی و سر زندگی ماهی قرمز از آن جایی که مردم برخی از شهرستان ها از خرید آن در زمان تقارن نوروز با محرم خودداری می‌کنند و ماهی سیاه را جایگزین می‌کنند، شدت می‌گیرد.

درست است که حضور ماهی قرمز دو سه سالی است که با حواشی بسیاری مواجه شده و دوستداران حیوانات با خرید و حضور آن بر سر سفره هفت سین مخالفند ولی اهمیت ماهی قرمز برای بسیاری سفت و سخت‌تر از آن است که به همین آسانی حذف شود. این عده معتقدند حذف سنت‌هایی چون خرید ماهی قرمز در نوروز به همین آسانی نیست، ریشه‌های عمیقی در فرهنگ دارد و به جای آن باید راه های نگهداری درست و اصولی ماهی قرمز را به مردم یاد داد.

تاریخچه ورود ماهی قرمز به سفره هفت سین

80 سال پیش به همراه ورود چای به ایران ماهی قرمز نیز که سمبل عید چینی است به سفره‌های هفت‌سین مراسم عید نوروز ما وارد شد غافل از این که در عید چینی ماهی قرمز را رها می‌کنند تا زندگی جریان یابد و ما ماهی قرمز را اسیر تنگ بلورین میکنیم تا همزمان با رشد سبزه‌های سفره‌هایمان و باروری زمین هر روز او را به مرگ نزدیک و نزدیک‌تر کنیم.
جالب است بدانید در هیچ کدام از مراسم سنتی‌مان در مورد نوروز ماهی قرمز جایگاهی ندارد. در میان رسوم زرتشتی در سفره عید انار به نشانه باروری و عشق و یا سیب سرخ درون ظرف آب مقدس رها می‌شود تا عشق و باروری همچنان پاینده بماند. اگر ایرانی‌ها می‌دانستند که ماهی قرمز هیچ ریشه تاریخی در سفره هفت‌سین ندارد به جای پرداخت برای خرید و قتل ماهی‌های قرمز به بهانه عید، سیب قرمز یا انار را در آب رها می‌کردند که ریشه در تاریخ این دیار دارد.

عجیب نیست اگر تابلوی معروف هفت سین کمال الملک را در کاخ گلستان به تماشا بنشینیم و ببینیم که او نیز ماهی قرمز را میان سفره هفت سینش طراحی و نقاشی نکرده است.

بیشتر بخوانید:

معرفی نمادهای سفره هفت سین نوروزی

تاریخچه هفت سین از گذشته تا به امروز

هفت سین و زبان آنچه بر سفره هفت سین می نشیند