درس ششم تفکر و سواد رسانهای کلاس دهم | فنون اقناع (1)
اقناع چیست؟
زندگی بدون ارتباط و تفهیم و تفاهم با دیگران امکان ندارد و لازمهٔ آن نیز تبادل پیام است؛ امّا آیا فرستادن پیام بدون هدف مشخّص معنا دارد؟ روشن است که فرستادن پیام از سوی فرستنده و سازندۀ آن برای دیگران با یک هدف صورت میگیرد. بیشترین هدف از ارتباط با دیگران و فرستادن پیام، تشویق گیرنده به تغییر رفتار، نگرش، باور، ارزش یا دیدگاه، مطابق نظر فرستنده است که به آن «اقناع» میگویند.
رسانهها نیز با استفاده از شیوههای اقناعی سعی میکنند از طریق عقل (منطق) یا احساس یا هردوی آنها بر ما تأثیر بگذارند. تأثیرات رسانهها بر ذهن و قلب مخاطب، دقیق، ماهرانه و پیچیده است. این مهم توسط فنون و روشهایی برای:
- جلب توجّه و نظر ما
- پدید آوردن اعتبار و اعتماد برای خودشان
- شبیه سازی آمال و آرزوهای خودشان در وجود ما
- تحریک ما برای انجام دادن کاری مانند خرید، رأی دادن، سرمایه گذاری و...
و در مجموع قانع کردن ما انجام میشود. این روشها و فنون «زبان اقناع» نامیده میشود. یاد گرفتن زبان اقناع از مهم ترین مهارتهای سواد رسانهای است. اگر شما بفهمید که رسانه چطور و به چه روشی سعی میکند پیام خود را بفرستد تا بتواند شما را قانع کند که به چیزی اعتقاد پیدا کنید یا کاری را انجام دهید، آن وقت شما بهتر و با چشمان بازتر میتوانید تصمیم بگیرید. همچنین شما میتوانید با استفادۀ صحیح از این روشها و فنون، پیامهای مؤثرتری تولید و دیگران را قانع کنید. توجه داشته باشید که فنون اقناع به خودی خود مثبت یا منفی نیستند بلکه هدف از به کارگیری آنها میتواند مثبت یا منفی باشد؛ تشخیص این نکته با شما است.
فعّالیت گروهی (صفحهٔ ۴۱ کتاب درسی)
- آیا پیامی رسانهای را به یاد میآورید که تأثیر بسیاری بر شما گذاشته باشد تا جایی که آن را هیچ وقت یا تا مدّتها فراموش نکرده باشید؟
- این پیام توسط چه رسانهای به شما منتقل شده است؟ علّت اثرگذاری آن چه بود؟
- متن صفحات بعد را با روش «تدریس اعضای تیم (گروه)» به هم آموزش دهید. یعنی:
* به گروههای پنج یا شش نفره تقسیم شوید، به هر یک از اعضای گروه شمارهای اختصاص دهید.
* هر عضو گروه دو یا سه عنوان از فنون اقناع را بررسی و تحلیل کند. در این تحلیل سعی کنید ویژگیهای هر فن و مثالهای ذکر شده در متن را استخراج کنید و مثالهایی نیز به آن بیافزایید.
* سپس افراد هم شماره از همۀ گروهها در جایی از کلاس یک گروه تشکیل دهند، شمارههای یک در یک گروه، شمارههای دو در یک گروه و ... .
* اعضای گروه جدید، آموختههای خود دربارۀ فنون مورد بررسی را برای یکدیگر توضیح میدهند؛ مثالهای اضافه شده را با یکدیگر تبادل میکنند و یادگیری خود را تعمیق میبخشند.
* هر دانش آموز به گروه اولیۀ خود باز میگردد و فن مورد نظر را به هم گروهیهایش تدریس میکند و به این طریق ضمن یادگیری فنون، مهارتهای ارائه را نیز تمرین میکند.
* پس از پایان این مرحله معلم به طور تصادفی از تعدادی از دانش آموزان میخواهد هر یک فنی را تعریف کنند، در صورت نقص یا کمبود، تعاریف با هدایت معلم محترم توسط دانش آموزان اصلاح و تکمیل میشود.
فنون اقناع
گواهی دادن ستارهها، نخبگان و مردم عادی
پیامهای رسانهای اغلب کسانی را نشان میدهند که دربارۀ یک محصول، فکر، عقیده، قانون، یا هر چیزی دیگر نظر میدهند و آن را تأیید و گاهی هم رد میکنند. افرادی که به منظور این فن از آنان استفاده میشود، گاهی چهرهها (ستارهها) هستند و گاهی هم نخبگان یا حتّی مردم عادی. این فن پای فرد سومی (ستارهها، نخبگان، مردم عادی) را به میان میکشد تا گیرندۀ پیام آنچه را هدف فرستنده بوده است، راحتتر بپذیرد؛ چرا که اگر سازندۀ پیام، چنین نظری را مستقیم به ما منتقل میکرد در پذیرش آن تردید میکردیم. چهرههایی که شما را به استفاده از فلان نام تجاری (برند) پوشاک یا یک عمل اجتماعی پسندیده تشویق میکنند، چنین نقشی دارند.
تداعی معانی
در این روش سعی میشود تا پیوندی بین یک فکر، نظر، محصول، خدمت، یا هر چیز دیگری با آرزوها، امیال، غرایز و احساسات مطلوب انسانی مانند زیبایی، امنیت، حریم خصوصی، موفّقیت، سلامت، تفریح، شادی و... در ذهن مخاطب ایجاد شود. البتّه این گونه تداعی معانی هیچ وقت واضح و صریح نیست؛ بلکه پنهان و غیرمستقیم است. هر پیام رسانهای که خوب از این روش استفاده کند به راحتی میتواند بعد از ایجاد و برانگیختن احساسات و امیال درونی شما آنها را با نامهای تجاری (برندهای) مختلف و مشهور یا کمپینهای خاص مثلاً کمپینهای حمایت از محیط زیست و ... ارتباط دهد تا هر گاه در آینده با آنها برخورد کردید، آن احساسات شورانگیز و امیال درونی به راحتی شما را قانع کند که عملی متناسب با آن پیام انجام دهید.
ترس
این فن برای ترساندن گیرندۀ پیام با استفاده از چیزهای نا خوشایند و در بعضی مواقع ترسناک مثل بوی بد دهان، شکست و ناکامی، عدم رعایت حقوق بشر، تروریسم و ... به کار گرفته میشود. هشدارهای سیاستمداران و یا گروههای حامی آنها و ترسیم هراس آور وضعیت موجود در اخبار، سخنرانیها و گزارش آنها هم نمونهای دیگر برای استفاده از این فن است تا خود و برنامههای خود را نجات بخشِ وضعیتِ ترسیم شده معرّفی کنند. در خبرها و برنامههای گفتوگو محور شبکههای خارجی دربارۀ ایران، نمونههای آن را زیاد میتوان یافت.
طنز
روشی قدرتمند برای قانع کردن مخاطب به شمار میرود. بسیاری از پیامهای رسانهای از این شیوه استفاده میکنند تا توجّه ما را بیشتر به خود جلب کنند، و از این راه موجب شوند پیام آنها با احساسی خوب و مفرّح در ذهن ما همراه شود. هنگامی که میخندیم، احساس خوبی داریم. بنابراین، اگر آگهی تبلیغاتی بتواند ما را بخنداند، میتواند این احساس خوب را به محصول مورد نظرش در ذهن ما پیوند بزند. در نتیجه، هنگامی که ما در فروشگاهی به محصول مورد نظر آن پیام برخورد میکنیم، همان احساس نشاط، به خرید محصول آنها منجر میشود.
تکرار
پیامهای رسانهای هر چقدر بیشتر تکرار شوند، بیشتر در ذهن ما تثبیت، و همین امر موجب اعتماد بیشتر ما به آنها میشود. این تکرار به دو روش انجام میشود: یکی از روشها تکرار تصاویر، صداها یا کلماتی خاص در درون پیام است برای اینکه معنای اصلی پیام در ذهن ما مستحکم شود. دیگری تکرار کامل و چندبارۀ پیام مانند آگهیهای بازرگانی تلویزیونی، تابلوهای تبلیغاتی کوچک، تارنماها (سایتها)، تابلوهای تبلیغاتی محیطی (بیلبورد)، و... است تا بیشتر در ذهن ما تثبیت شود. گاهی هم در کمپینهای تبلیغاتی تجاری و سیاسی، یک شعار واحد به شیوههای مختلف و در پیامهای رسانهای متفاوت تکرار میشود تا بیشتر ملکۀ ذهن و زبان ما شود. تکرار یک پیام، به مانند ضربات چکشی است که کم کم یک میخ را به داخل چوب میراند. تکرار یک مطلب، احتمال پذیرش آن را نزد مخاطب بالا میبرد. فن «تکرار»، گاهی توسط یک رسانه شکل میگیرد و گاهی توسط چند رسانه همسو اجرا میشود. طبیعی است تأثیر روش دوم در اقناع مخاطبان، به مراتب بیشتر است. مخاطب در چنین مواردی احساس میکند همه دارند یک مطلب را میگویند، پس حتما درست است!
افراد زیبا
زیبایی، دوست داشتنی است و هیچکس نیست که این موضوع را انکار کند؛ بنابراین افراد زیبا، برای جذب و جلب توجّه شما الگوهای خوبی هستند؛ لذا در انتخاب آدمهایی که در تابلوهای تبلیغاتی محیطی یا آگهیهای بازرگانی تلویزیونی حضور دارند، حتّی آدمکهای (مانکن) داخل ویترین مغازهها از این قاعده پیروی میشود. برای مثال از افرادی که دارای موهای سالم و زیبا هستند برای تبلیغ شامپو و نرم کنندۀ مو استفاده میشود.
تطمیع
شیوهای است برای ترغیب کسی تا به شما برای رسیدن به هدفتان کمک کند. همین شیوه در متقاعدسازی افراد برای کاری یا پذیرفتن عقیدهای خاص هم میتواند به کار گرفته شود. حراج، تخفیف، قرعه کشی، هدیۀ رایگان، یکی بخر چندتا ببر و... نمونههایی از فن تطمیع هستند.
ادعای آشکار
بعضی وقتها پیامهای رسانهای مستقیم و با سند و مدرک آشکار، ادعاهایی قابل آزمایش را مطرح میکنند برای اینکه توجّه شما را به خود جلب کنند؛ به طور مثال سازندۀ یک قوطی محتوی مادّهای غذایی وقتی که اجزا و عناصر سازنده آن را با میزان دقیق کالری و درصد روی محصول خود مشخّص میکند، به واقع دارد با این روش شما را قانع میکند؛ امّا آیا این برای شما امکان پذیر است که آن محصول را به آزمایشگاه مخصوصی ببرید و درستی و نادرستی آن اجزا و درصدها را مشخّص کنید؟
شدّت
برخی ساختارهای زبانی باعث میشود ما شدّت چیزی را بیشتر احساس کنیم و همین مسئله باعث میشود تا برای کاری خاص قانع شویم. به کارگیری صفات عالی(ترین) در تبلیغات، از این دسته است. وقتی فروشگاهی، محصول خود را ارزانترین، بهترین، پرفروشترین، اوّلین و... بیان میکند، شما برای خرید از آن بیشتر ترغیب میشوید. ایجاد مقایسه با استفاده از صفت برتر(تر) هم نمونهای دیگر از این ساختارها است؛ به طور مثال این نوشابه قند کمتری به نسبت نوشابههای دیگر دارد.
نمادها
کلمات یا تصاویری هستند که مفاهیمی بزرگتر را به ذهن ما میآورند. این مفاهیم به طور معمول، محتوایی احساسی و قوی دارند؛ مانند خانه، خانواده، ملّت، مذهب، جنسیت، سبک زندگی و چیزهایی از این قبیل. پیامهای رسانهای به طور معمول از قدرت و شدّت نمادها برای پذیرش و مقبولیت بیشتر نزد مخاطبان استفاده میکنند؛ به طور مثال پرچم سه رنگ و سرود جمهوری اسلامی ایران نماد وطن و ملّیت ما است و در هر پیام رسانهای میتواند اثربخشی آن پیام را افزایش دهد. قلۀ دماوند در پوسترها نماد صلابت و پایداری ملت ایران است.
مقایسه
روشی مطلوب برای قانع کردن است. بسیاری از پیامهای رسانهای سعی میکنند تا با این روش، محصول، آرا یا نظریاتی را در ذهن مخاطب جا بیندازند. البتّه مقایسۀ درست و خوب، مقایسهای است که در آن قیاس شوندگان با همدیگر مشابه باشند و شرایطی یکسان برای مقایسه داشته باشند. مقایسۀ ضعیف و نابرابر به طور حتم نمیتواند چندان اقناع کننده به شمار رود؛ با این همه گاهی پیامهای رسانهای با استفاده از فنها و روشهایی دیگر، اوضاع را یکسان جلوه میدهند و به شکلی غیرمنطقی و غیرمنصفانه به گونهای دو چیز را با هم مقایسه میکنند که مخاطب سردرگم میشود و در دام آنها میافتد.
در این متن برخی از فنون اقناع به شما ارائه شد. در صورت علاقه به مطالعهٔ بیشتر به درس 8 که به صورت اختیاری ارائه میشود مراجعه کنید.
فعّالیت گروهی (صفحهٔ ۴۵ کتاب درسی)
اکنون تعدادی فیلم، پوستر، خبر و شعر به شما ارائه میشود. در هر یک از آنها فن یا فنونی از اقناع به کار گرفته شده است. با استفاده از متن صفحات بعد، این رسانهها را تحلیل و فنون به کار گرفته شده در هر یک را شناسایی کنید. توجّه کنید که در نمونههای ارائه شده تعدادی از آنها به کار گرفته شده است.
در داستان مولوی، شاگردان یک مکتب خانه از اینکه استادشان بیمار نمیشود تا کلاس تعطیل شود، ناراحتاند!
کودکان مکتبی از اوستاد رنج دیدند از ملال و اجتهاد
مشورت کردند در تعویق کار تا معلم در فتد در اضطرار
چون نمیآید و را رنجوریى؟ که بگیرد چند روز او دوریی
تا رهیم از حبس و تنگى و زکار هست او چون سنگ خارا برقرار
تصمیم میگیرند که هر کس پیش او رود و اظهار کند که استاد بیمار به نظر میرسد و رنگ و روی خوبی ندارد!
آن یکی زیرکتر این تدبیر کرد که بگوید اوستا چونی تو زرد؟
خیر باشد رنگ تو بر جای نیست! این اثر یا از هوا یا از تبی است
اندکی اندر خیال افتد ازین تو برادر هم مدد کن این چنین
چون در آیی از در مکتب بگو خیر باشد اوستا احوال تو
آن خیالش اندکی افزون شود کز خیالی عاقلی مجنون شود
آن سوم، آن چارم و پنجم چنین در پی ما غم نمایند و حَنین
تا چو سی کودک تواتر این خبر متفق گویند، یابد مستقر
فعّالیت در خانه (صفحهٔ ۴۸ کتاب درسی)
محیط اطرافتان (تلویزیون، تارنماها / وب سایتها، شبکههای اجتماعی، تابلوهای تبلیغاتی و...) را با دقّت مورد مشاهده قرار دهید. دربارۀ فنون و شیوههای اقناع که خواندید به ویژه آنهایی که در این درس نمونهای برایشان ارائه نشد، حداقل سه نمونۀ قابل نمایش بیابید و جلسۀ آینده به کلاس ارائه کنید. در جلسۀ بعد، هیئتی از داوران به شما امتیاز خواهند داد؛ خودتان را آماده کنید.
معیارهای امتیازدهی شامل موارد زیر است:
- انتخاب نمونههای گوناگون از انواع رسانهها (3 امتیاز)
- تشخیص فنون اقناع در نمونهها (3 امتیاز)
- تسلّط در ارائه به کلاس (3 امتیاز)
آموزش کامل تفکر و سواد رسانه ای درس ششم فنون اقناع
درس پنجم تفکر و سواد رسانهای کلاس دهم | از بازنمایی تا کلیشه
- برچسبها
- درس ششم تفکر
دیدگاه ها