آشنایی با فرمون و انواع آن

فرمون چیست و چه کاربردی دارد؟

فرمون را می توان یک سیگنال شیمیایی دانست که ترشح آن باعث واکنش های اجتماعی در اعضای گونه های مشابه می شود. ماده فرمون قادر به تأثیرگذاری روی گونه های مشابه در خارج از بدن موجود زنده می باشد. فرومون علامت هایی چون: هشدار و نشان دادن مسیر رسیدن به منبع غذایی (در مورچه، زنبور و موریانه) و رفتارهای جنسی را دارد.

استفاده از فرمون در میان حشرات بسیار متداول می باشد. مثلاً ملکه با ترشح فرمون مخصوص خود سایر زنبورها را به سمت خود می کشاند و یا در مورچه ها می تواند نقش یک تابلوی راهنما جهت رسیدن به منبع غذایی باشد. علاوه بر این بسیاری از گیاهان و مهره داران نیز با استفاده از فرمون ارتباط برقرار می کنند.

محققان از فرمون به عنوان یکی از مؤثرترین راه های سرکوب آفات گیاهی استفاده می کنند آن ها عقیده دارند که فرمون به علت غیرسمی بودن و نداشتن اثرات منفی روی اکوسیستم و نیز تأثیرگذاری خیلی خوب حتی در غلظت های بسیار پایین بهترین گزینه جهت مبارزه با آفات می باشد.

مورچه، موریانه و زنبورها در زمان حمله گونه های مشابه و یا غیرمشابه از خود، فرمون هشداردهنده تولید و منتشر می کنند.اکثر گونه های پستانداران از فرمون ها در جاذبه جنسی استفاده می کنند. آن ها می توانند از راه بوییدن حیوان دیگر تعیین کنند که آن حیوان نر است یا ماده و اگر ماده است آیا آمادگی جفت گیری را دارد یا خیر. هم چنین فرمون ها می توانند اثرات پایدار و طولانی تری را به وجود آورند. بوی یک موش ماده می تواند سیکل جنسی موش ماده دیگر را متوقف کند و بوی یک موش نر می تواند همان سیکل را برگرداند.

تاریخچه کشف فرمون

فرمون" در سال 1959 توسط پیترمارتین کشف شد. این اصطلاح بر اساس کلمه یونانی pherein نام گذاری شد. فرمونها پیامهای شیمیایی درون گونه ای را مخابره می نمایند و واکنشهای رفتاری کوتاه مدت را بر می انگیزند.در واقع فرمون پیام دهنده‌ای است که اعضای یک گروه خاص از گیاهان یا جانوران را تحریک می کند.

فرمون‌ها مواد شیمیایی هستند که قادرند گیرندگان پیام را، خارج از بدن تولید کننده پیام تحریک کنند و بر رفتار آنها تاثیر بگذارند. تا به حال 170 گونه از پروانه ها شناخته شده اند که از خود فرمون پخش می کنند. امروزه از فرمونهای مصنوعی تهیه شده، در مبارزه با آفات کشاورزی استفاده می شود.

این ماده شیمیایی ( فرمون ) در حشرات ،جانوران و حیوانات ، جهت جلب توجه ، نشانه گذاری، تحریک جنس مخالف و حتی حس پرخاشگری مورد استفاده قرار میگیرد. به عنوان مثال، فرمون موجود در ادرار سگ‌ها، قلمرو آن‌ها را مشخص می‌کند یا می‌تواند برای جذب جنس مخالف مؤثر باشد.

فرمونها پیامهای شیمیایی درون گونه ای را مخابره می نمایند و واکنشهای رفتاری کوتاه مدت را بر می انگیزند. فرمون ها موادی هستند که از غده هایی که در انتهای بدن حشرات ماده وجود دارد به بیرون ترشح می شوند ودر حقیقت مواد فریبنده برای حشرات محسوب می شوند.

انواع فرمون

فرمون جنسی (Sex pheromone)

این فرمون از غده های برون ریز پروانه های ماده به صورت گاز خارج می شوند وحشرات نر را به منظور جفت گیری جلب می کنند. از این فرمون ها می توان در جهات مختلف استفاده کرد:

الف)مبارزه مستقیم با آفات: به صورت تله های فرمونی حشرات را جمع کرده ومعدوم می نمایند مثل کرم خراط

ب)تعیین زمان مبارزه شیمیایی با آفات پس از بدست آوردن پیک جمعیت. مثلا در مورد کرم سیب با استفاده از تله های فرمونی، دو هفته پس از پیک جمعیت، می توان عملیات سمپاشی را اجرا کرد.

ج)تعیین قلمرو وپراکنش حشرات یک منطقه

د)مطالعات فونستیکی

و)بعضی از فرمونها بعنوانConfusion pheromones عمل نموده بدین ترتیب که محیط را از فرمون اشباع کرده وایجاد اختلال در جفت یابی نرها ودر نتیجه اختلال در جفت گیری ( Mating Disruption ) می نمایند .

فرمون تجمعی(Aggreation pheromone)

این نوع فرمون در افراد یک گونه وجود دارد وحشرات نر وماده به این فرمون جلب می شوند. بعنوان مثال از سوسک حنائی خرما فرمونی به نام فروژینئول استخراج کرده اند که حشرات را جلب وپس از آن معدوم می نمایند.

فرمون هشدار دهنده (Alarm pheromone)

در بعضی از حشرات مانند شته ها،هنگامیکه مورد حمله دشمنان طبیعی قرار می گیرند از انتهای کورنیکول خود قطراتی ترشح می کنند که بعنوان فرمون هشدار دهنده وزنگ خطر برای سایر افراد عمل می کند.

فرمون‌های ردیابی Trail following pheromones

فرمون‌های ردیابی از جمله فرمون‌هایی هستند که همانند فرمون‌های جنسی خیلی مورد مطالعه قرار گرفته‌اند؛ این فرمون‌ها بیشتر در حشرات اجتماعی از جمله مورچه‌ها، موریانه‌ها، زنبورهای گرده‌افشان و زنبورهای گوشت‌خوار وجود دارند.

ویژگی‌های شیمیایی فرمون‌

برای اینکه فرمون‌ها بتواند به اندازه کافی تبخیر شده و در فضا منتشر شود، بایستی وزن مولکولی نسبتاً پایینی داشته باشد؛ وزن مولکولی فرمون به طور معمول باید از 200 کیلو دالتون کم‌تر باشد تا بتواند به راحتی تبخیر شده و در هوا پراکنده شود؛ البته نکته مهم این است که همه‌ی فرمون‌ها تدخینی نیستند و از راه هوا منتشر نمی‌شوند بلکه بعضی از فرمون‌ها تماسی هستند و در مورد سخت‌پوستان، فرمون‌ها از راه آب منتشر می‌شوند، به همین دلیل نمی‌توان یک ساختمان شیمیایی خاص را به تمام فرمون‌ها نسبت داد ولی معمولاً اسیدها، استرها، الکل‌ها، آلدهیدها، کتون‌ها، هیدروکربن‌ها، ترپن‌ها و ترکیبات دیگر با وزن مولکولی پایین، ساختمان شیمیایی فرمون‌ها را تشکیل می‌دهند.

تعداد محدودی از مولکول‌های بزرگ نیز به عنوان اجزا تشکیل دهنده فرمون‌ها شناخته شده‌اند ولی این فرمون‌ها بیشتر از نوع تماسی هستند. فرمون‌های دارای ساختمان شیمیایی با وزن مولکولی بالا، معمولاً تبخیرپذیری کمی دارند و نمی‌توانند در فضا منتشر شوند. عوامل متعدد دیگری, علاوه بر ساختمان شیمیایی، در اختصاصی عمل کردن فرمون‌ها نقش دارند که از جمله آن‌ها می‌توان به وجود ایزومرهای Z و E اشاره کرد .

کاربرد فرمون در کشاورزی

استفاده از فرمون جنسی حشرات علیه خود آن‌ها بی‌تردید یکی از جالب‌ترین موضوعاتی است که دانش گیاه‌پزشکی و بیوتکنولوژی عصر حاضر پیگیر آن است و هر چند که از آغاز کاربرد این تکنیک مدت زمان زیادی نگذشته است با این حال پیشرفت‌های حاصله در این زمینه بسیار چشم‌گیر بوده است.

در حال حاضر فرمون جنسی بیش از 250 گونه از حشرات زیان‌آور دنیا تولید و عرضه می‌شوند که عمده آفات گیاهی مزارع، باغات میوه، جنگل‌ها، مراتع، پارک‌ها، محصولات انباری و حشرات بهداشتی را شامل می‌شوند. اهمیت بالای این تکنیک جدید در کنترل آفات موجب گردید که تله‌های فرمونی به‌عنوان پایه آزمایش‌های مزرعه‌ای مطرح گردد.

با استفاده از لورها و تله‌های فرمونی، هم‌چنین کارت‌ها، نوارهای رنگی و تله‌های چسب‌دار رنگی حاوی لور، می‌توان در امر نظارت و ردیابی آفات (Monitoring) و یا کنترل جمعیت برخی از آفات گیاهی در زیر سطح زیان اقتصادی با کاربرد روش‌های شکار انبوه آفت (Mass trapping)، اختلال در جفت‌گیری(Mating disruption) ، روش جلب و کشتار (Attract and Kill) و یا سایر روش‌ها بهره گرفت.

بیشتر بخوانید:

چگونه میتوان از شر حشرات موذی در تابستان راحت شویم

حساسیت به نیش حشرات و واکنش های آلرژیک خطرناک

چگونه دردهای نیش حشرات را کاهش دهیم