دلیل قرار دادن شتر برای تعیین نرخ دیه چیست ؟

قرار دادن صد شتر برای دیه انسان

دلایل مطرح شدن افزایش قیمت دیه برای بسیاری جالب بود. که حتی چرا دیه انسان باید معادل صد شتر باشد.

افزایش قیمت شتر یکی از دلایل افزایش قیمت دیه اعلام شد. برای ساکنین شبه جزیزه عربستان و اطراف آن در هزار و چهارصد سال پیش شتر حیوان بسیار مهمی بود آنقدر مهم که واحد شمارش آن متفاوت بود.

تعداد شترها متعلق به یک فرد نشانی از ثروت وی بود و در روایتهای تاریخی آن زمان (قبل و بعد از اسلام) بارها به شتر به عنوانی واحدی برای مهریه زنان یا پرداخت جریمه و خسارت اشاره شده است. چنین حیوان مهمی برای چنان جامعه ای میتوانسته معیاری برای تعیین خسارات انسانی نیز باشد و اشاره به آن به عنوان واحدی برای تعیین قیمت دیه دور از عقل نیست.

اما اکنون بیش از هزار سال گذشته است و بخصوص آن که ممکن است ما در جوامع و کشورهای دیگر با موقعیتهای جغرافیایی و زیستی متفاوت باشیم. همچنین مشخص است است که حتی امروز نیز ارزش شتر مثلا در عربستان یا امارات یا حتی ایران متفاوت با مناطقی مثل سیبری یا مناطق شمالی اروپا یا آمریکا باشد و به نظر نمی رسد که معقول باشد که معتقدم باشیم ارزش انسان ساکن این مناطق با یکدیگر متفاوت است. انتخاب شتر و معادل کردن صد شتر با دیه انسان مسئله ای بوده که سابقه آن به حتی قبل از دوران بعثت پیامبر اسلام میرسد و بعدها پیامبر نیز همانرا تایید کرده بود.

طبیعی بود که با گسترش اسلام به دیگر کشورها چالشی در این زمینه ایجاد شد و معادلهای دیگری نیز برای دیه تعیین شد. دویست گاو یا هزار گوسفند دو معیار دیگر بودند و مشخص است که همواره قیمت صد شتر با هزارگوسفند با هم برابر نیست و حتی این مسئله مطرح شده بود که دیه اهل بادیه یا شترداران براساس شتر و اهل روستا یا دامپروران براساس گاو یا گوسفند حساب شود. همچنین معیار دیگری براساس فلزات گرانبها مشخص شد که هزار مثقال طلا یا ده هزار مثقال نقره است.(که اینجا نیز مشخص بود که این معادلها نمی توانستند همیشه با هم برابر باشند) .

با حضور اسلام در جوامع شهر نشین و تحولات اقتصادی جهان اسلام انتخاب طلا و نقره به واحدی برای تعیین دیه ساکنین شهر بسیاری جدی تر شد. در فقه شیعه نیز روایاتی از امامان در زمینه انتخاب طلا برای تعیین قیمت دیه وجود دارد.

در اقتصاد کنونی که تحولات اقتصادی بسیار بسیار سریعتر از حتی دویست سال پیش اتفاق می افتد شاهد تغییر قیمت طلا براساس روز هستیم و حتی با نگاهی به قیمت طلا در چند سال اخیر شاهد افزایش یا کاهش ناگهانی ارزش طلا در مدت بسیار کوتاهی هستیم. بنابراین شاید در دنیای امروزی بایستی طرحی نو در انداخت .

انسان در طبع مدنی است و در نتیجه به دور از اجتماع توان ادامه زندگی ندارد واضح است هر اجتماعی برای تکامل و بالندگی نیازمند قوانینی کارآمد، همه جانبه، مترقی، عدالت گستر و تأمین کننده امنیت و مصونیت انسان ها است.

خوشبختانه نظام حقوقی اسلام به ویژه دستورهای جزایی، از جمله حدود و دیات، برخوردار از این ویژگیها و اوصافی است که هر یک از آنها در برتری سیستم احکام جزایی اسلام بر دیگر سیستم‌ها نقش بسزایی دارد.

مفهوم اصطلاحی دیه از نگاه فقهای شیعه

فقهای جهان اسلام در تبیین مفهوم اصطلاحی دیه نگاه یکسانی ندارند. فقهای امامیه دیه را مفهومی اعم از چیزی که در برابر جنایت بر نفس (قتل) و یا عضو واجب آن داده شود دانسته اند. از جمله امام خمینی(ره) می‌فرماید:

دیه مالی است که به سبب جنایت کردن بر نفس یا عضو واجب می‌شود و فرقی نمی‌کند که از طرف شارع مقدار آن معلوم شده باشد یا نه و چه بسا دیه تنها بر مقداری که (از سوی شارع) معین شده اطلاق می‌شود و به آنچه معلوم نشده ارش و یا حکومت می‌گویند.

دیه در اصل مثال واوی و در اصل «وَدْی» بوده، «واو» آن حذف و به جای آن «هاء» در آخر کلمه افزوده شده است؛ مانند «عدة» که در اصل «وعد» و «سمة» که در اصل «وسم» و «حدة» که در اصل «وحد» بوده است. و احتمال دارد در اصل «ودیة» باشد و تنها فاء الفعل آن حذف شده باشد و «هاء» در اصل کلمه بوده است.

در هر صورت دیه به معنای چیزی است که در مقابل قتل به اولیای مقتول پرداخت می‌شود و از آن در عرف عام به خون‌بها یاد می‌شود.

دیه جبران خسارات یا مجازات

بحثی که در برخی از محافل علمی مطرح است این است که آیا دیه از سوی شارع به عنوان مجازات بزهکار جعل شده و یا جبران خسارت مجنی علیه و اولیای دم وی ؟ به نظر می‌رسد هر چند قانون دیات از تعبدیات محض نیست، بلکه جزو قوانین عقلایی است که شارع در مقدار و چگونگی آن تصرف و آن را امضا کرده است و در نتیجه بشر می‌تواند به فلسفه و حکمت‌های آن پی ببرد، با این وصف شاید مصالح و مفاسدی مورد نظر شارع بوده که بشر به آن‌ها دست نیافته است.

در هر صورت با مراجعه به آیات و روایات می‌توان هر دو جهت را، یعنی هم جبران خسارت منجی علیه و اولیای دم و هم مجازات بزهکار، مورد نظر شارع دانست. بسیاری از فقهای معاصر هم در پاسخ این پرسش که جعل دیه به عنوان مجازات است و یا جبران خسارت، همین نظریه را پذیرفته اند.

از جمله آیات عظام فاضل لنکرانی، مکارم، تبریزی می‌فرمایند:

1. حکمت آن (دیه) را به صورت کلی نمی توان بیان کرد و شاید هر دو مورد مذکور دخیل باشد یا نوعی عامل بازدارنده از ارتکاب جرایم دخیل در حکم دیه باشد.
2. از مجموع منابع موجود فقهی استفاده می شود که هم جبران خسارت است و هم یک عامل بازدارنده.
3. جعل دیه هر دو عنوان را دارد، فرقی بین اقسام قتل ندارد.

فلسفه قراردادن شتر برای دیه چیست ؟

معیار محاسبه دیه در اسلام علاوه بر صد شتر، موارد دیگری را هم شامل می‌شود که عبارتند از صد گاو، هزار گوسفند، دویست حلّه، هزار دینار و ده هزار درهم.

فرد قاتل که دیه را پرداخت می‌کند، اختیار دارد که هر یک از این موارد را انتخاب نماید، همچنین اگر طرفین با هم توافق کنند، می‌تواند قیمت مورد انتخاب شده را بپردازد.

اما این که چرا این موارد به عنوان دیه تعیین شده است، ممکن است علت‌های مختلفی داشته باشد مثل در دسترس نبودن پول نقد یا طلا برای همه و در همه جا، به همین جهت، موارد مختلف تعیین شده است تا پرداخت کننده در موقع پرداخت با مشکل مواجه نشود.

دیه نفس انسان با شتر محاسبه می‌شود و دیه سایر اعضای بدن با دینار، امروزه یک شتر و یک دینار معادل چقدر از پول امروزی است ؟

بر اساس شرع و قانون مجازات اسلامی (ماده 297 ) دیه نفس انسان مسلمان یکی از امور شش گانه است که قاتل در انتخاب هر یک از آنها مخیر می‌باشد و تلفیق آنها جایز نیست:

1. یکصد شتر سالم و بدون عیب که خیلی لاغر نباشند.
2. دویست گاو سالم و بدون عیب که خیلی لاغر نباشند.
3. یک هزار گوسفند سالم و بدون عیب که خیلی لاغر نباشند.
4. دویست دست لباس سالم از حله های یمن
5. یکهزار دینار مسکوک و غیر مغشوش که هر درینار یک مثقال شرعی طلا به وزن 18 نخود است.
6. ده هزار درهم مسکوک سالم و غیر مغشوش که هر درهم به وزن 6/12 نخود نقره می باشند.

تبصره- قیمت هر یک از امور ششگانه در صورت تراضی طرفین و یا تعذر همه آنهاپرداخت می شود.

بر اساس ماده فوق قاتل می‌تواند هر یک از موارد فوق را انتخاب کند لکن مورد چهارم (حله یمن) به لحاظ این که امروزه وجود ندارد و تحصیل آن متعذر است از این شش قسم خارج شده است.

درهم و دینار هم به نظر برخی فقها و از جمله فتوای مقام معظم رهبری در حقیقت همان قیمت احشام ثلاثه است. یعنی قیمت هزار دینار و ده هزار درهم برابر قیمت صد شتر و دویست گاو و یا هزار گوسفند بوده است و از این نظر موضوعیت ندارد.

لذا وزارت دادگستری به منظور تعیین و تثبیت نرخ دیه با استفاده از نظر هیأت کارشناسان قیمت سوقیه احشام (گاو ، گوسفند و شتر) را ابتدا هر شش ماه یک بار و بعد هر یک سال یک بار تعیین و مراتب را به صورت بخشنامه به دادگستری‌های سراسر کشور ابلاغ می‌کند.

علت تقویم سالانه دیه انسان بر اساس قیمت شتر که به وسیله قوه قضاییه هر سال ابلاغ می‌شود هم این است که شتر در بین همه این موارد قیمت کمتری دارد و نوعا قاتل یا جانی شتر یا قیمت شتر را برای پرداخت انتخاب می کند با این حال ادای دیه بر اساس شتر یا قیمت شتر موضوعیت ندارد و قاتل می‌تواند هر کدام ازموارد دیگر را نیز انتخاب کند.

در مورد قیمت دیه دیگر اعضای بدن هم همین نکته وجود دارد. اگر در رای دادگاه دیه عضوی با عنوان کسری از دیه کامل عنوان گردید (مانند دیه دست که نصف دیه کامل است) به همین روال عمل می‌شود و اگر دیه جراحتی با دینار عنوان شد معیار اندازه گیری دینار بر اساس همان قیمت شتر سنجیده می‌شود.

نرخ دیه سال 98

نرخ دیه سال 98 برای ماه‌های عادی 270 میلیون و برای ماه‌های حرام 360 میلیون تومان می باشد.

علت تفاوت زنان و مردان در دیه چیست ؟

دیه، نمایان‏گر بها و ارزش انسان نیست، چون ارزش انسان بسیار بالا است و قابل مبادله مالى نبوده و با معیارهای مالی نمی‌توان سنجید.

دیه مربوط به جبران خسارت جانى با توجه به بعد اقتصادى آن است. توضیح این که انسان‏ها ابعادى دارند، از جمله:

• بُعد انسانى و الهى: همه (چه زن و چه مرد) از روح ملکوتى الهی بهره‏مندند و از این جهت بین زن و مرد هیچ تفاوتى نیست. زن به همان درجه و مرتبه از کمال انسانی می تواند دست یابد که مردان می‌توانند دست یابند . هیچ یک از قوانین و احکام اسلامی در این جهت بین زن و مرد تفاوتی قرار نداده است.
• بعد علمى و دانش ‏طلبى: خداوند در هر دو ابزار شناخت قرار داده است و هر دو مى‏توانند به معارف عالى دست پیدا کنند. در این بعد نیز بین زن و مرد تفاوتى نیست.
• بعد جسمانى و مادى: در این بعد بین زن و مرد تفاوت هست. این تفاوت باعث مى‏شود که هر یک از دو جنس (مذکر و مونث) به مقتضاى شرایط وجودى خویش مسئوولیت هایى را پذیرا باشند. اسلام با توجه به همین امر مسئوولیت‏هاى اقتصادى خانواده را بر دوش مرد خانواده قرار داده و بر آنها تکلیف نموده است نه بر زنان و زنان نیز هیچ گاه نمی‌گویند که چرا این مسئولیت بر ما تکلیف نشده است.

مرد از توانمندى جسمى و روحى ویژه‏اى برخوردار است، بر خلاف زن که جنبه عاطفه و احساس او غلبه دارد. بر این اساس وظائف سخت‏ترى بر عهده مردان گذاشته شده است، از قبیل کار و تلاش براى تأمین غذا و پوشاک و مسکن و سائر لوازم زندگىِ و ایجاد امنیت و نگهدارى خانه و خانواه و دفاع از آنان در برابر تهاجم بیگانگان و حفظ و نگهدارى جامعه و اداره اجتماع و حفظ و ایجاد امنیت اجتماعى، که همه وظائف سختى است که بر اساس توانایى‏هاى مرد بر دوش او سنگینى مى‏کند. زن نیز بر اساس توانایى وجودى خود وظایف متناسب دارد.

واقعیت این است که مردان در اقتصاد خانواده (با توجه به مسئولیت‌های تعیین شده در اسلام بر آن‌ها) بیشتر نقش دارند، از این رو با فوت آنان ضربه اقتصادى بیشترى به خانواده وارد میگردد.

بنابر این زن و مرد از جهت توان جسمى متفاوتند که این فرق موجب تفاوت در نقش آن دو در امور اقتصادى می‏شود و بر طبق آن مسئولیت هایی بر عهده آن ها گذاشته و تکلیف می‌شوند؛ پس تفاوت‏ها بر اساس تناسب است، نه نقص و کمال.

همان گونه که قرار دادن مسؤولیت‏هاى اقتصادى همانند نفقه، مهریه و دیه عاقله که در اسلام بر دوش مردان قرار داده شده است، طبعاً از دست رفتن مرد خانواده، ضربه اقتصادى به افراد خانواده (زن و فرزندان) وارد مى‏شود.

شریعت اسلام براى جبران این ضربه و کاهش آن، مسئله دو برابر بودن دیه مردان را مطرح کرده است.

اگر با دقت در این حکم شرعى نگاه کنیم، متوجه میشویم که در این جا، اسلام مراعات حال زنان خانواده را نموده است؛ زیرا دو برابر بودن دیه مرد به این معنا است که مبلغ دو برابرى نصیب دیگر افراد خانواده (زن و فرزندان) شود.

نصف بودن دیه زن به این معنا خواهد بود که در صورت قصاص باید نصف دیه پرداخت شود تا زن و فرزندان مرد (که مورد قصاص قرار خواهد گرفت) از این درآمد بتوانند زندگى کنند؛ بنابراین از هر طرف نگاه کنیم، در این مسئله مراعات حال زن و فرزندان خانواده شده است، و اصولاً در برخی موارد مرد و زنى که دیه آن‏ها طرح مى‏شود، وجود ندارند تا از آن بهره‏‌مند شوند؛ بنابراین مسئله دیه در قانون اسلامى، هماهنگ با شرایط مردان و زنان و مسئولیت‏‌هاى آن‏‌ها در خانواده تنظیم شده و کاملاً حکیمانه است.

بیشتر بخوانید:

چرا دیه زن در قانون نصف دیه مرد است ؟