عقد ودیعه چه نوع عقدی است و چه شرایطی دارد ؟

ودیعه چیست ؟

وَدیعه یا سِپُرده نوعی امانت در قالب قراردادی است که در آن شخصی مال خود را نزد دیگری می‌ سپارد تا او به طور رایگان از آن نگهداری کند. ودیعه‌گذار در اصطلاح مودِع و گیرندهٔ ودیعه مُستودَع یا امین نامیده می‌شود.

فقیهان امامیه (و برخی فقهای عامه) ودیعه را «اِستِنابِه در حفظ مال» نامیده‌اند که به معنی نایب (جانشین) قراردادن «امین» از سوی مالک برای حفظ مال است.

تفاوت ودیعه با عقدهای نیابی دیگر این است که وظیفه متعهد فقط حفظ مال است، به همین جهت آن را امانت خاص نامیده‌اند.

دلیل قرآنی ودیعه در آیه ۵۸ سوره نساء آمده است: «خداوند فرمان می‌دهد که امانت‌ها را به صاحبشان برگردانید.».

ودیعه عقدی جایز است و دو طرف هرگاه بخواهند می‌توانند آن را برهم زنند.

برای وقوع عقد ودیعه گفتن صریح موضوع لازم نیست. بلکه کافیست قرائن نشان دهد یا عرف حکم کند که تعهد به نگهداری قصد طرفین از سپردن مال بوده، چنان‌ که در هنگام تحویل البسه و اتومبیل و لوازم دیگر در مهمان‌سراها، رستوران‌ها، پارکینگ‌ها، حمام‌های عمومی و اماکن عمومی دیگر لفظ یا نوشته‌ای ردوبدل نمی‌شود ولی عرف آن را «تعهد به نگهداری از مال» می‌داند.

عقد ودیعه آن گونه که در ماده 607 قانون مدنی آمده است یعنی نگه داری مجانی مالی که شخص پیش فرد می‌سپارد.

در ماده 607 قانون مدنی آمده است ودیعه عقدی است که به موجب آن یک نفر مال خود را به دیگری می سپارد برای آن که آن را مجانا نگاه دارد.

بر خلاف ظاهر ماده فوق عقد ودیعه با تراضی واقع میشود و قبض در آن شرط صحت نیست. زیرا، جوهر ودیعه نیابت گرفتن برای نگاهداری است.

همچنین در عمل ودیعه سپردن باید صورت پذیرد و امین نیز لازم است قبول آن را چه در عمل چه در بیان اعلام کند.

حال چنانچه کسی وارد رستوران شد و پالتوی خود را به چوب رخت آویخت، یا در استخر لباس خود را در کمد گذاشت، آن عمل سپردن محسوب نمی‌شود.

ودیعه باید مجانی باشد. در غیراین صورت عقد ودیعه نخواهد بود، بلکه نوعی اجاره دادن است و شخص امین در این حالت اجیر محسوب می‌شود. اما اگر پاداشی در ضمن عقد برای حفاظت از مال قرار داده باشند، این اجرت، اجرت امانت‌داری تلقی نمی‌شود.

اهلیت داشتن دو طرف عقد ودیعه

ماده 610 قانون مدنی: « در ودیعه طرفین باید اهلیت برای معامله داشته باشند و اگر کسی مالی را از کسی دیگر که برای معامله اهمیت ندارد به عنوان ودیعه‌قبول کند باید آن را به ولی او رد نماید و اگر در ید او ناقص یا تلف شود ضامن است.»

برای صحت عقد ودیعه، طرفین عقد باید اهلیت برای معامله داشته باشند. بنابراین اگر شخص محجور، مالی را به ودیعه بسپارد، این عقد صحیح نخواهد بود و امانت‌گیرنده، ضامن مال خواهد بود، تا این که آن را به ولی یا قیم محجور مسترد کند.

اگر مستودع(امین) برای جلوگیری از ورود ضرر به محجور و در شرایط ماده 306 قانون مدنی آن را در اختیار بگیرد، مال نزد او امانت شرعی (قانونی) است و ضامن تلف و نقص آن نیست، مگر در صورت تعدی و تفریط.

ماده 306 قانون مدنی :« اگر کسی اموال غایب یا محجور و امثال آنها را بدون اجازه مالک یا کسی که حق اجازه دارد اداره کند باید حساب زمان تصدی خود را‌ بدهد در صورتی که تحصیل اجازه در موقع مقدور بوده یا تأخیر در دخالت موجب ضرر نبوده است حق مطالبه مخارج نخواهد داشت ولی اگر عدم‌ دخالت یا تأخیر در دخالت موجب ضرر صاحب مال باشد دخالت‌کننده مستحق اخذ مخارجی خواهد بود که برای اداره کردن لازم بوده است.»

در مورد صغیر غیر ممیز و مجنون، چون اقدام مالک قوی تر از تلف کننده است، محجور ضامن خسارت نیست. (قاعده اقدام)

مثال عقد ودیعه

اگر در رستوران و میهمانسرا و سایر اماکن عمومی شخصی مامور گرفتن لباس مشتریان یا اتومبیل آنان شود و در برابر تحویل آن شماره یا کاغذی به عنوان رسید بدهد، عقد ودیعه منعقد میشود.

اگر شخصی به دکان اشنایی رجوع کن، و از او بخواهد که ساعتی چند بسته ای را برای او نگاه دارد و صاحب دکان هیچ نگوید، سکوت او به منزله قبول عقد ودیعه است.

اختیار مالک مال یا قائم‌ مقام او در انجام ودیعه

حال در اینجا سوالی پیش می آید که آیا مال غیر را می‌توان به امانت داد ؟

در پاسخ باید گفت بله طبق ماده 609 قانون مدنی، اما به شرط آن که شخص صراحتاً یا ضمناً اجازه این عمل را داشته باشد‌، پس می تواند برای حفاظت بیشتر آن را به دیگری تودیع کند.

ماده 609 قانون مدنی :«کسی می‌تواند مالی را به ودیعه بگذارد که مالک یا قائم‌مقام مالک باشد یا از طرف مالک صراحتاً یا تلویحاً مجاز باشد.»

بنابراین اگر کسی مال دیگری را با اجازه مالک در دست دارد، به عنوان مثال خیاط یا جواهرفروشی که به جهت تعمیر، اموال مردم در دست او است، می‌تواند اموال را به ودیعه بسپارد.

امینی که برای حفاظت از مالی معین شده است می تواند برای محافظت بیش تر آن را به امانت گذارد یا دادگاه مال مورد نزاع را تا پایان دادرسی در صندق امانات ودیعه گذارد یا مستاجری مال مورد اجاره را به ودیعه دهد.

جایز بودن عقد ودیعه

ماده 611 قانون مدنی: «ودیعه عقدی جایز است». لذا هر کدام از مودع و مستودع هر زمان که بخواهند، می‌توانند آن را بر هم زنند.

امین نمیتواند مالی را که در سفر با خود دارد به بهانه فسخ عقد در راه بگذارد و به طور کلی دو طرف باید توابع عرفی احترام به پیمان فسخ شده را رعایت کنند.

مدت در ودیعه پایان اذن را معین میکند و عقد در وعده معین منفسخ می شود، ولی التزامی ایجاد نمی کند، مگر این که از قراین بر آید که مقصود التزام به ودیعه در آن مدت است.

ودیعه عقد جایز است لزا با مرگ یا سفاهت و یا دیوانگی هر یک از مُودِع یا مُستودِع منفسخ میشود. اگر مودع فوت کند، امین باید سریعاً مال را به ورّاث او مسترد کند و اگر چند وارث باشند، آن را به همگی آنها تسلیم نماید. چنانچه بین ورثه توافق نباشد به حاکم تسلیم نماید.

همچنین اگر امین فوت نماید، ورثه او باید سریعا مال را به مالک برگردانند و هرگونه کوتاهی باعث ایجاد مسئولیت می شود.

اگر ودیعه گذار سفیه یا دیوانه شود امین باید مال را به قیم تسلیم نماید. همچنین اگر امین سفیه یا دیوانه شود قیم او باید مال را به مالک تسلیم کند.

مصادیق عقد ودیعه

1. سپردن اموال به همسایه در هنگام سفر، مصداق ودیعه است، اگرچه عنوان عقد ودیعه را ذکر نکنند.
2. نگاهداری از اسلحه، موبایل و... که در نگهبانی بعضی از ادارات تحویل داده می‌شود.
3. نگاهداری کفش‌ها در مساجد.
4. همچنین در مواقعی بعضی ادارات برای نگهداری وسایل، صندوق امانات تدارک دیده‌اند که این مورد نیز مصداق ودیعه است.

تعهدات امین در عقد ودیعه

در ماده ذیل اشاره به تعهد امین به حفاظت و شیوه آن شده است.

ماده 612 قانون مدنی :« امین باید مال ودیعه را به طوری که مالک مقرر نموده حفظ کند و اگر ترتیبی تعیین نشده باشد آن را به طوری که نسبت به آن مال‌متعارف است حفظ کند و الا ضامن است.»

تعهد امین د رحفاظت از مورد ودیعه «تعهد به وسیله» است و سلامت آن تضمین نمی کند، مگر این که موضوع تعهد انجام دادن کار معین ( مانند واکسن زدن به گاو یا ضد یخ ریختن در ماشین یا سمپاشی درختان) باشد که در این موارد «تعهد به نتیجه» است. به همین جهت، در این موارد امین باید دلیل اجرای تعهد را بدهد. ولی، در فرض نخست، (قاعده عمومی)، مالک باید تعدی و تفریط امین را ثابت کند، وگرنه ضامن تلف نیست.

تکالیف مالک در قبال امین

همان طور که امین در قبال وال مورد ودیعه تعهداتی دارد مالک مال هم در مقابل امین دارای تعداتی است.

1. هزینه های حفظ و نگهداری مال امانتی را بپردازد.
2. هزینه‌های استرداد مال امانتی را بپردازد.
3. دستمزد امین را بپردازد چنانچه در قرارداد شد شده باشد.

چنانچه مال امانتی زیانی به امین وارد کند، خسارت امین را بپردازد مشروط به دو شرط :

1. مالک از عیب مال امانتی آگاه باشد یا می بایست آگاه می‌بود.
2. عمدا یا در اثر بی احتیاطی این موضوع را به امین نگفته باشد.

اثبات این دو شرط با امین است. (ماده 1قانون مسئولیت مدنی)

شرایط انعقاد عقد ودیعه

در زمینه شرایط انعقاد عقد ودیعه می‌توان گفت که عقد ودیعه، عقدی رضایی است که همچون سایر عقود رضایی، در انعقاد و تحقق آن نیازی به تشریفات یا قبض و تسلیم نیست. این عقد می‌تواند به صورت کتبی، شفاهی یا معاطاتی محقق شود.

مسئولیت حقوقی شخصی که مال مورد ودیعه را مسترد نمی‌کند.

عقد ودیعه، عقدی امانی است که امانت، در ذات آن است. بنابر این ید مستودع(امین)، ید امانی است نه ضمانی، مگر این که خلاف آن آشکار شود.

ید امین در چند صورت به ید ضمانی تبدیل می‌شود. یعنی ضامن مال مورد امانت می‌شود، حتی اگر علت تلف یا نقص مال قوه قاهره باشد.

مواردی که ید امانی را به زمانی تبدیل می‌کند، به شرح ذیل است:

1. امین، وجود امانت و ودیعه را انکار کند و خود یا شخصی غیر از مالک واقعی را مالک تلقی کند.
2. از حدودی که قانونگذار یا مالک برای حفظ و نگهداری مال توسط امین تعیین کرده است، تجاوز کند یا مرتکب تقصیر شود.
3. خود را مالک تلقی نکند اما با وجود مطالبه و استحقاق مالک از استرداد آن تعلل ورزد. در این صورت دیگر امین تلقی نمی‌شود و مسئولیت شدید یا عینی ضمان ید بر او جاری می‌شود.

تفاوت عقد ودیعه با عقد عاریه

جوهر اصلی ودیعه، نگهداری از مال است؛ در حالی که ماهیت اصلی عقد عاریه، «اجازه انتفاع» یا اذن در استفاده و بهره‌ برداری از مال از سوی گیرنده آن است.

مطابق ماده 635 قانون مدنی، « عاریه عقدی است که به موجب آن احد طرفین به طرف دیگر اجازه می‌دهد که از عین مال او مجانا منتفع شود. عاریه دهنده را معیر و عاریه گیرنده را مستعیر گویند.»

در واقع مطابق عقد ودیعه، عین مال برای «حفاظت» به امین سپرده می‌شود اما در عاریه مال برای «انتفاع و استفاده» به مستعیر داده می‌شود.

تفاوت ودیعه و قرض

درباره تفاوت عقد قرض با ودیعه نیز باید گفت که قرض عقدی است «تملیکی و شبه معوض».

به این معنا که مورد قرض به وام‌ گیرنده تملیک می‌شود تا او «مثل» آن چه را که مالک شده است، به قرض‌دهنده بازگرداند، اما ودیعه عقدی است «عهدی و اذنی» و امین باید «عین» آن چه را که به او داده شده است، بازگرداند.

قانون مدنی در ماده 648 در تعریف عقد قرض می‌گوید: « قرض عقدی است که به موجب آن احد طرفین مقدار معینی از مال خود را به طرف دیگر تملیک می‌کند که طرف مزبور مثل آن را از حیث مقدار، جنس و وصف رد کند و در صورت تعذر رد مثل، قیمت یوم‌الرد را بدهد».

همچنین ودیعه عقدی است جایز و هر یک از مودع و مستودع هر زمان که بخواهد، می‌تواند آن را به هم بزند و فسخ کند اما عقد قرض مطابق مواد قانون مدنی و به پیروی از نظر مشهور فقها از نوع عقود لازم است و جز به اقاله یا خیارات قابل به هم زدن نیست، به این ترتیب طرف‌های عقد قرض باید به مفاد آن پایبند باشند.

بیشتر بخوانید:

عاریه چیست؟ شرایط و قوانین مربوط به عاریه

منبع: کتاب قانون مدنی در نظم حقوقی کنونی | نویسنده : دکتر ناصر کاتوزیان