قصاص چیست؟ شرایط اجرا و ساقط شدن حکم قصاص از قاتل
به گزارش دلگرم : مجازات قتل عمدی اصالتا قصاص است اما همیشه اینطور نیست، یعنی صرف ارتکاب قتل عمد موجب قصاص نیست بلکه شرایط دیگری هم لازم است، که اگر این شرایط نباشد قصاص ممکن نیست. مواردی از قتل عمدی که قاتل قصاص نمیشود را میتوان در قالب قتلهایی که مشمول علل موجهه هستند، و قتلهای عمد که موجب قصاص نیست، تقسیم کرد.
قصاص در لغت، به معنی هر نوع دنباله روی و پی جویی نمودن، مجازات و عقاب کردن و … است. در اصطلاح شرعی و قانونی که ما در این مطلب به آن میپردازیم، به معنای تلافی و استیفای عینی جنایتی که در قتل عمد، قطع عضو و جرح عمدی بر مجنی علیه وارد شده است میباشد به شکلی که اثر به جای مانده از جنایت عیناً روی جانی اجرا شده و به دست آید. قصاص در جنایت قتل عمدی را قصاص النفس میگویند و قصاص در جنایات قطع عضو و جرح را قصاص عضو گویند.
جلوگیری از رفتارهای انتقامجویانه بدون حد و مرز، تامین عدالت کیفری و حفظ امنیّت اجتماعی از حکمتها و دلایل تشریع حکم قصاص معرفی شده است. قصاصکردن برای شخصی که حق قصاص دارد، واجب نیست. او میتواند مجرم را ببخشد یا در ازای گرفتن چیزی، از حقش بگذرد.
قتلهایی که مشمول علل موجهه هستند
قتل عمدی شخص مهدور الدّم، موضوع بند الف ماده ۳۰۲ قانون مجازات اسلامی : فلسفه حمایت قانونگذار در تدوین قوانین مربوط به قصاص در قتل عمد حمایت از فرد مقتولی است که خونش مباح و محترم است و در واقع مستحق کشتن نباشد اما در صورتیکه مقتول دشنام دهنده به پیامبر و ائمه معصومین باشد یا مرتد فطری باشد و یا محارب و یا به جهت ارتکاب زنا و لواط مستحق قتل باشد، قتل چنین شخصی باعث قصاص نمیشود چون جان او محترم و محفوظ نیست ودر واقع مستحق کشتن می باشد و در اینگونه موارد فردقاتل قصاص نمی شود به شرطی که مهدورالدم بودن فرد مقتول راثابت بکند.
قتل عمدی که در مقام دفاع مشروع ارتکاب مییابد
نکتهای که حائز اهمیت این است که هرگونه مقاومتی را نمیتوان دفاع مشروع دانست و در مقابل فرد مضروب یا مقتول به آن استناد کرد بلکه توسل به دفاع مشروع وفق ماده ۱۵۶ قانون مجازات اسلامی منوط به حصول شرایط ذیل است از طرفی قانونگذار در این ماده دفاع از دیگری را هم با حصول شرایطی مجاز دانسته و جنبه قانونی به آن داده است.
در ماده ۱۵۶ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ آمده است: « هرگاه فردی در مقام دفاع از نفس، عرض، ناموس، مال یا آزادی تن خود یا دیگری در برابر هرگونه تجاوز یا خطر فعلی یا قریبالوقوع با رعایت مراحل دفاع مرتکب رفتاری شود که طبق قانون جرم محسوب میشود، درصورت اجتماع شرایط زیر مجازات نمیشود:
الف- رفتار ارتکابی برای دفع تجاوز یا خطر ضرورت داشته باشد.
ب- دفاع مستند به قرائن معقول یا خوف عقلایی باشد.
پ- خطر و تجاوز به سبب اقدام آگاهانه یا تجاوز خود فرد و دفاع دیگری صورت نگرفته باشد.
ت- توسل به قوای دولتی بدون فوت وقت عملاً ممکن نباشد یا مداخله آنان در دفع تجاوز و خطر مؤثر واقع نشود.»
چه مواردی باعث ساقط شدن قصاص می شود ؟
قتل عمدی مرد اجنبی که با همسر فردی در حال زنا باشند
در بند ث ماده ۳۰۲ قانون مجازات اسلامی در خصوص معافیت از قصاص مردی است که همسر خود را در حال زنا با مرد اجنبی مشاهده میکند. در واقع بر اساس این ماده، اول این حق تنها برای شوهر زن اختصاص داده شده است.
دوم اینکه مرد همسر خود با مرد اجنبی را در حال زنا باهم مشاهده کند و صرف شنیدن خبر کافی نیست.
سوم اینکه، مرد (قاتل) باید آنان را درهمان حال زنا به قتل برساند و اگر بعداز فراغت از زنا به قتل برساند، این قتل موجب قصاص خواهد بود.چهارم اینکه، مرد علم به تمکین زن خود داشته باشد در واقع علم داشته باشد که همسرش با رضایت به این کار تن داده است.
قتل عمدی در اجرای امر آمر قانونی
بر اساس ماده ۱۵۸ قانون جدید مجازات اسلامی، قتل در صورتیکه در راستای اجرای قانون یا به دستور آمر قانونی باشد، موجب قصاص نخواهد بود. سه بند از ماده ۱۵۸ عبارت است از :
«الف- در صورتی که ارتکاب رفتار به حکم یا اجازه قانون باشد.
ب- در صورتی که ارتکاب رفتار برای اجرای قانون اهم لازم باشد.
پ- در صورتی که ارتکاب رفتار به امر قانونی مقام ذی صلاح باشد و امر مذکور خلاف شرع نباشد.
قتلهای عمدی که موجب قصاص نیست
این موارد مربوط به حالتی است که قانونگذار به علت وجود برخی ویژگیها در قاتل یا مقتول، مرتکب قتل عمد را مستوجب قصاص نمیداند و از ابتدا با واکنشی متفاوت از قصاص با او مواجه می شود. لذا این موارد را باید از سقوط قصاص متمایز دانست.
قاتل پدر یا جدّ پدری مقتول باشد
بر اساس ماده ۳۰۱ قانون مجازات اسلامی، قصاص در صورتی ثابت میشود که مرتکب، پدر یا از اجداد پدری مجنیٌعلیه نباشد.
قاتل دیوانه یا نابالغ باشد
همچنین هر گاه دیوانه یا نابالغی عمدا کسی را بکشد خطا محسوب و قصاص نمیشود بلکه باید عاقله آنها دیه قتل خطا را به ورثه مقتول بدهند.
اجرای حکم قصاص چه مراحلی دارد؟
مقتول دیوانه باشد
همچنین در ادامه ماده ۳۰۱ قانون مجازات اسلامی تاکید شده است که «قصاص در صورتی ثابت میشود که مجنیعلیه عاقل باشد.»
قاتل مست باشد
بر اساس ماده ۳۰۷ قانون مجازات اسلامی، ارتکاب جنایت در حال مستی و عدم تعادل روانی در اثر مصرف مواد مخدر، روانگردان و مانند آنها، موجب قصاص است مگر اینکه ثابت شود بر اثر مستی و عدم تعادل روانی، مرتکب به کلی مسلوب الاختیار بوده است که در این صورت، علاوه بر دیه به مجازات تعزیری مقرر در کتاب پنجم «تعزیرات» محکوم میشود.
اما اگر ثابت شود که مرتکب قبلاً خود را برای چنین عملی مست کرده یا علم داشته است که مستی و عدم تعادل روانی وی ولو نوعاً موجب ارتکاب آن جنایت یا نظیر آن ازجانب او میشود، جنایت، عمدی محسوب میشود.
هر گاه کسی در حال خواب یا بیهوشی شخصی را بکشد
هر گاه کسی در حال خواب یا بیهوشی شخصی را بکشد، خطای محض بوده و بر اساس بند الف ماده ۲۹۲ قانون مجازات اسلامی قصاص نمیشود و فقط به دیه قتل به ورثه مقتول محکوم میشود.
قاتل مسلمان و مقتول غیرمسلمان باشد
بر اساس تبصره ۲ ماده ۳۱۰ ، اگر مجنیعلیه غیرمسلمان باشد و مرتکب پیش از اجرای قصاص، مسلمان شود، قصاص ساقط و علاوه بر پرداخت دیه به مجازات تعزیری مقرر در کتاب پنجم «تعزیرات»، محکوم میشود.
شرایط اجرای قصاص نفس در قانون مجازات اسلامی
شرایط اجرای قصاص قاتل
برای اینکه حکم قصاص برای فردی اجرا شود شرایطی لازم است. در ادامه به صورت موردی، شرایط اجرای قصاص را بررسی کرده ایم :
بلوغ
یکی از شرایط اجرای قصاص بلوغ است. به استناد ماده 295 قانون مجازات اسلامی چنانچه نابالغ مرتکب قتل عمد و یا جنایت موجب قصاص کمتر از سلب حیات گردد قصاص نمی شود و جنایت ارتکابی خطای محض است و عاقله کودک نابالغ به پرداخت دیه محکوم می گردد.
اما اگر فرد بالغی کودک نابالغی را به قتل برساند و یا جنایتی بر او وارد کند که حکم قصاص بر او صادر شود، فرد بالغ به مجازات قصاص به خاطر جنایت وارده به نابالغ محکوم می گردد.
عقل
یکی دیگر از شرایط اجرای قصاص عقل است. مرتکب جنایت موجب قصاص بایستی عاقل باشد و چنانچه مجنون جنایت موجب قصاصی مرتکب گردد محکوم به مجازات قصاص نمی شود و جنایت وارده توسط مجنون خطای محض محسوب می گردد و عاقله وی بایستی دیه جنایت وارده را پرداخت نماید.
همچنین درصورتیکه فرد عاقل و بالغی نسبت به مجنون جنایت موجب قصاصی انجام دهد، مرتکب به مجازات قصاص محکوم نمیگردد و به جهت انجام این عمل به دیه و مجازات تعزیری محکوم می گردد.
عدم وجود رابطه پدر و فرزندی
یکی از شرایط اجرای قصاص این است که مرتکب جنایت موجب قصاص نباید پدر فردی که جنایت نسبت به او واقع شده است باشد چرا که در این صورت مجازات قصاص نسبت به پدری که به فرزند خود جنایتی را وارد آورده است اجرا نمی شود.اما چنانچه فرزندی به پدر خود جنایتی که حکم قصاص دارد وارد آورد محکوم به مجازات قصاص می گردد.
برابری دین
یکی از اصلی ترین شرایط اجرای قصاص این است که دین فردی که مرتکب جنایت موجب قصاصی شده است بایستی با دین فردی که جنایتی را نسبت به او وارد آورده است یکی باشد.
مثال: فرد مسلمان به جهت وارد آوردن جنایت موجب قصاص، نسبت به مسیحی قصاص نمی شود. اما اگر افرادی از ادیان دیگر مسلمانی را به قتل برسانند حکم قصاص اجرا می شود و مرتکب به مجازات قصاص محکوم می گردد.
عدم استحقاق قتل مقتول
یکی دیگر از شرایط قصاص در قتل عمد این است که مقتول مستحق قصاص نباشد، اگر مقتول محارب یا مفسد فی الارض باشد و یا اینکه توسط ولی دم مقتولی کشته شود بر قاتل او حکم قصاص صادر نمی شود و مجازات قصاص اجرا نمی شود.
مثال: فرد محارب یا مفسد فی الارض مهدور الدم عام محسوب می شود و خون او درحکم هدر است و هر فردی که او را بکشد حکم قصاص ندارد و به مجازات قصاص محکوم نمی گردد.
دیدگاه ها